Jak u 1990-1994 raspracoŭvali i jak prymali Kanstytucyju RB i jakaja była pry tym «rola asoby ŭ historyi», a mienavita Hančara

Pryniaćcie novaj Kanstytucyi 15 sakavika 1994 hoda stała adnym z hałoŭnych elemientaŭ pracesu afarmleńnia niezaležnaści respubliki. U dadzienym artykule kanstytucyjny praces u Biełarusi ŭ 1990-1994 razhladajecca pa nastupnych paramietrach: pieradumovy novaj Kanstytucyi; Kanstytucyjnaja kamisija; prajekty Kanstytucyi; zaŭvahi i prapanovy; miechanizm i etapy pryniaćcia Kanstytucyi.

Pieradumovy novaj Kanstytucyi

Siarod pieradumoŭ budučaj Kanstytucyi niezaležnaj Biełarusi možna vyłučyć niekalki. Pa-pieršaje, heta harbačoŭskaja «pierabudova» i niezvarotnyja pracesy demakratyzacyi i hałosnaści, jakija vyjavili aburalny razryŭ pamiž pałažeńniami Kanstytucyi SSSR i sajuznych respublik i realnym stanoviščam spraŭ u hramadstvie. Centr i respublikanskija ŭłady, u tym liku i na Biełarusi, pierajšli da palityki «łatańnia dzirak», h.zn. ŭniasieńnia ŭ kanstytucyi šmatlikich źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ. Bieśpierśpiektyŭnaść takoj praktyki stanaviłasia ŭsio bolš jaŭnaj, naśpieła nieabchodnaść inšaj Kanstytucyi. Pa-druhoje, Viarchoŭny Saviet Biełarusi XII sklikańnia, abrany viasnoj 1990 h. na pieršych u historyi BSSR alternatyŭnych vybarach. Mienavita ŭ Viarchoŭnym Saviecie hetaha sklikańnia byŭ dadzieny start kanstytucyjnamu pracesu na asnovie palityčnaha pluralizmu. Pa-treciaje, pryniaćcie Viarchoŭnym Savietam Biełarusi XII sklikańnia šerahu zakanadaŭčych – Dekłaracyi ab dziaržaŭnym suvierenitecie BSSR ad 27 lipieni 1990 h., Zakona ab asnoŭnych pryncypach narodaŭładździa ad 27 lutaha 1991 h., Zakona ab nadańni Dekłaracyi ab dziaržaŭnym suvierenitecie statusa Kanstytucyjnaha Zakona ad 25 žniŭnia 1991 h. i inš., – aktaŭ, jakija zakłali padmurak niezaležnaści respubliki.

Kanstytucyjnaja kamisija

Dla raspracoŭki prajekta Asnoŭnaha Zakona pastanovaj Viarchoŭnaha Savieta ad 22 červienia 1990 h. była stvorana Kanstytucyjnaja kamisija na čale z kiraŭnikom Parłamienta M.I. Dziemianciejem. Kolkaść Kanstytucyjnaj kamisii skłała 74 čałavieki: 61 deputat Viarchoŭnaha Savieta i 13 ekśpiertaŭ. Asnoŭnaj formaj pracy kamisii stali pasiedžańni, pratokoły jakich pačali vieścisia z 10 červienia 1991 h.

Napačatku raspracoŭščyki prajekta Asnoŭnaha Zakona vieryli ŭ svaju misiju, byli ŭpeŭnienyja, što stvorać sapraŭdy jakasnuju Kanstytucyju. Staršynia Viarchoŭnaha Savieta M.I. Dziemianciej zajaviŭ na parłamienckim pasiedžańni 30 kastryčnika 1990 h., što Kanstytucyja pavinna być jak «chorošaja korobka pieriedač, kotoraja rabotajet na vosieḿ skorostiej: tri skorosti nazad, piať — vpieried»1.

Z metaj efiektyŭnaści pracy nad prajektam Asnoŭnaha Zakona ŭ Kanstytucyjnaj kamisii byli stvorany dźvie padkamisii z vyznačanaj fiksavanaj kolkaściu členaŭ. Abiedźvie padkamisii istotna adroźnivalisia pa składzie. Pa vobraznym vyrazie M.I. Dziemiancieja, adna padkamisija była «administrativno-komandnaja iz byvšich kommunistov», inšaja – «iz prohrieśsivnych ludiej»(2). Adnu padkamisiju ŭznačaliŭ V.I. Šaładonaŭ, druhuju – V.I. Hančar.

U svaju čarhu, kožnaja padkamisija składałsia z rabočaj hruppy i hruppy ekśpiertaŭ. Kančatkova takaja struktura była jurydyčna zaćvierdžana Viarchoŭnym Savietam 22 listapada 1990 h.(3)

U pracoŭnuju hrupu pieršaj padkamisii ŭvajšli viadomyja i vopytnyja jurysty-dziaržaŭniki: V.A. Baraŭcoŭ (načalnik jurydyčnaha adździeła Upraŭleńnia spravami Savieta Ministraŭ BSSR), H.A. Vasilevič (načalnik adździeła pa pytańniach zakanadaŭstva i pravaparadku Sakrataryjata Viarchoŭnaha Savieta BSSR), B.M. Hadunoŭ (dekan jurydyčnaha fakulteta BDU), N.A. Kudzinaŭ (načalnik kafiedry dziaržaŭna-pravavych dyscyplin Minskaj vyšejšaj škoły MUS), V.H. Cichinia (narodny deputat BSSR, ministr justycyi BSSR), I.A. Jucho (prafiesar BDU).

Nie mienš značnym vyhladaŭ i śpis ekśpiertaŭ padkamisii №1. U jaho ŭvajšli viadučyja jurysty respubliki, kandydaty i daktary navuk: A.A. Hałaŭko, V.A. Kučynski, S.F. Sokał, A.C. Lejzieraŭ, M.P. Čudakoŭ, V.I. Šabajłaŭ, A.V. Matusievič, V.I. Siemiankoŭ.

Padkamisija №2 vyhladała nastupnym čynam. Členy rabočaj hrupy, narodnyja deputaty BSSR: Ja.M. Hłuškievič, Ł.U. Zdanievič, V.F. Kakoŭka, M.K. Kryžanoŭski, M.A. Toŭścik. Hrupa ekśpiertaŭ: Ł.A. Biejnarovič, A.Ja. Vaškievič, D.U. Drahun, S.Ja. Leŭšunoŭ, V.Ja. Łuboŭski, M.I. Pastuchoŭ, M.V. Puchonta, M.N. Satolina, D.Ja. Tahunoŭ, A.T. Šyrokaŭ.

U lipieni 1991 h. na asnovie dvuch padkamisij była stvorana adzinaja Rabočaja hrupa Kanstytucyjnaj kamisii. Praŭda, kali heta adbyłosia, vyjavić niemahčyma z-za adsutnaści adpaviednych krynic. Ale dakładna viadoma, što 20 lipienia 1991 h. adbyłosia pieršaje – pa archiŭnaj stenahramie – pasiadžeńnie Rabočaj hrupy Kanstytucyjnaj kamisii ŭ abnoŭlenym składzie. Usiaho niekalki takich pasiadžeńniaŭ prajšło da 24 lipienia 1991 h. uklučna, kali byli razhledžany apošnija pałažeńni pieršaha prajekta Kanstytucyi, jakija tyčylisia finansava-kredytnaj sistemy respubliki, a taksama paradku dziejańnia Kanstytucyi.

Kiraŭnikom Rabočaj hrupy ad pačatku i ažno da pryniaćcia Kanstytucyi byŭ V.I. Šaładonaŭ. 4 kastryčnika 1992 h. byli pryznačany namieśniki kiraŭnika Rabočaj hrupy. Imi stali V.A. Baraŭcoŭ i R.A. Vasilevič(4).

V.I. Šaładonaŭ mieŭ vialiki ŭpłyŭ ŭ Rabočaj hrupie, staŭšy piersanificyravanym jaje ŭvasableńniem, vielmi časta naviazvaŭ členam hrupy svaju volu. Niezdarma 25 maja 1993 h. deputat A.A. Trusaŭ abvinavaciŭ V.I. Šaładanova va ŭzurpacyi pravoŭ Rabočaj hrupy (5).

Samaje bujnaje pasiedžańnie Kanstytucyjnaj kamisii adbyłosia 21 maja 1992 h. Na im prysutničali 35 členaŭ kamisii i 11 ekśpiertaŭ, pradstaŭniki Viarchoŭnaha Suda, Vyšejšaha Hapadarčaha Suda, Ministerstva justycyi, a taksama ŭsich abłasnych vykanaŭčych kamitetaŭ. Samo pasiedžańnie išło z 10 da 18 hadzin. U asnoŭnym razmova na hetym pasiedžańni viałasia nakont budučaj kanstytucyjnaj preambuły, u pryvatnaści pa jaje častcy šostaj. Pytańnie stajała takoje: ci patrebna ŭ hetaj častcy pieraličvać najbolš značnyja zakanadaŭčyja akty, u tym liku statuty Vialikaha kniastva Litoŭskaha, ustaŭnyja hramaty Biełaruskaj Narodaj Respubliki. Adny deputaty i ekśpierty (M.A. Ślamnioŭ, I.A. Jucho i inš.) nastojvali na pieraličeńni, bo na ich dumku heta nie tolki padkreślivaje admietnaść Kanstytucyi, ale maje i vialikaje vychavaŭčaje značeńnie. Inšyja ličyli, što preambułu možna dać u skaročanym vyhladzie. Mienavita takoj pazicyi prytrymlivaŭsia deputat A.R. Łukašenka, jaki zaklikaŭ «nie razvoračivať» preambułu, a «dať dvumia stročkami» (6).

Kolkasny skład Kanstytucyjnaj kamisii značna źmianiŭsia paśla taho, jak 28 kastryčnika 1992 h. jaje staršynioj staŭ S.S. Šuškievič. Adnačasova byŭ pakładzieny kaniec toj paradaksalnaj situacyi, kali M.I. Dziemianciej, užo nie budučy kiraŭnikom Viarchoŭnaha Savieta paśla viadomych padziej 19-21 žniŭnia 1991 h., tym nie mienš, stajaŭ na čale Kanstytucyjnaj kamisii.

S.S. Šuškievič daručyŭ vyśvietlić ŭzrovień naviedvalnaści pasiadžeńniaŭ Kanstytucyjnaj kamisii. Kali razam źviali ŭsie dadzienyja, karcina atrymałasia sumnaja. Z červienia 1991 pa kastryčnik 1992 hh. usie trynaccać pasiadžeńniaŭ kamisij naviedali V.A. Baraŭcoŭ i H.A. Vasilevič, dvanaccać pasiadžeńniaŭ – M.P. Čudakoŭ, V.A. Piskaroŭ, adzinaccać – V.F. Hołubieŭ, dziesiać – N.I. Dziemianciej, V.I. Šaładonaŭ, piać – A.R. Łukašenka. Lidar parłamienckaj apazycyi BNF Z.S. Paźniak naviedaŭ tolki adno pasiadžeńnie kamisii (7).

Skład Kanstytucyjnaj kamisii istotna abnaviŭsia pa niekalkich pryčynach. Pa-pieršaje, śmierć niekatorych členaŭ kamisii (N.A. Kudzinaŭ, H.T. Miłavanaŭ); pa-druhoje, daterminovaje składańnie paŭnamoctvaŭ šerahu parłamientaryjaŭ (Ja.Ja. Sakałoŭ, S.M. Šabašoŭ), pa-treciaje, ułasnaje žadańnie deputataŭ, tamu što vyznačylisia tyja, chto vyrašyŭ syści ź jaje, i, naadvarot, stać novym jaje členam.

Naprykład, dvaccać piać deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta XII sklikańnia padali zajavy ab vyklučeńni ich sa składu Kanstytucyjnaj kamisii. Dvaccać dzieviać deputataŭ padali zajavy ab uklučeńni ich u skład Kanstytucyjnaj kamisii.

11 listapada 1992 h. Viarchoŭny Saviet zaćvierdziŭ pastanovu «Ab źmianieńni ŭ składzie Kanstytucyjnaj kamisii» (8). Zhodna z pastanovaj z 74 členaŭ kamisii vybyła 15 čałaviek, ŭvajšło ŭ skład kamisii 17 čałaviek. Kolkaść Kanstytucyjnaj kamisii skłała 76 čałaviek. Apošniaje źmianieńnie ŭ składzie adbyłosia ŭvosień 1993 h. i było źviazana sa śmierciu deputata Dz.A. Arcymieni, jaki zahinuŭ ad ruk najomnaha zabojcy. Miesca Dz.A. Arcymieni, jaki 10 listapada 1992 h. vykazaŭsia za amierykanskuju madel ułady (9), ŭ Kanstytucyjnaj kamisii tak i zastałosia vakantnym.

Farmalna svajo isnavańnie Kanstytucyjnaja kamisija skončyła 15 sakavika 1994 h., kali i była pryniata Kanstytucyja Respubliki Biełaruś. Nijakaha śpiecyjalnaj pastanovy nakont spynieńnia paŭnamoctvaŭ Kanstytucyjnaj kamisii parłamientam pryniata nie było. Zhodna z Časovym Rehłamientam Viarchoŭnaha Savieta ad 31 maja 1990 h. časovaja kamisija, jakoj i źjaŭlałasia Kanstytucyjnaja kamisija, aŭtamatyčna spyniała svaju dziejnaść, kali vykanała svaju zadaču.

Padsumoŭvajučy vyšejkazanaje, možna adznačyć, što Kanstytucyjnaja kamisija jak struktura mieła i mocnyja, i słabyja baki. Heta tak ci inakš upłyvała na kanstytucyjny praces.

Da biezumoŭnych plusaŭ Kanstytucyjnaj kamisii možna adnieści toje, što ŭpieršyniu za časy pracy Viarchoŭnaha Savieta jana była abrana demakratyčnym šlacham. Da taho ž upieršyniu da pracy ŭ Kanstytucyjnuju kamisiju byli pryciahnuty prafiesijnyja ekśpierty-jurysty. Savieckaja zahannaja praktyka, kali ŭ Kanstytucyjnuju kamisiju ŭklučalisia dajarki i miechanizatary, była skasavana.

Pasiedžańni Kanstytucyjnaj kamisii adbyvalisia va ŭmovach realnaha pluralizmu, svabodnaha vykazvańnia dumak. Sama Kamisija pracavała va ŭmovach sfarmavańnia bolš-mienš volnaj infarmacyjnaj prastory, była adkryta dla prapanoŭ. Jak trapna zaŭvažyŭ M.I. Dziemianciej, «my nie rabotajem skrytno, my nie kakije-to siektanty, my siehodnia ot každoho hraždanina hotovy priniať lubyje priedłožienija» (10).

U čym byli chiby Kanstytucyjnaj kamisii? Kanstytucyjnaja kamisija nie ažyćciaŭlała nijakich kantrolnych funkcyj, nie mieła ryčahoŭ ŭździejańnia i ŭpłyvu. U Kanstytucyjnaj kamisii adsutničaŭ navat rehłamient pracy. Zamiežnyja mahčymaści Kanstytucyjaj kamisii taksama byli vielmi abmiežavanymi. U hetym biełarusy značna sastupali, naprykład, rasijskim kaleham. Na adnym z pasiedžniaŭ Kanstytucyjnaj kamisii było kanstatavana, što «u rośsijan boleje słažiennaja rabota, žiestkij hrafik, łučšaja orhanizacija truda, silen tiechničieskij siekrietariat, bolšie vychodov na mieždunarodnyje śviazi» (11).

Mnohija deputaty, u pryvatnaści, V.I. Hančar, kanstatavali, što mierkavańnie Kanstytucyjnaj kamisii nie ŭličvajecca navat na ŭzroŭni rekamiendacyj (12). Jany prapanoŭvali pavysić status Kanstytucyjnaj kamisii, nadzialiŭšy jaje pravam kanstytucyjnaha nahladu za zakonaprajektami, pravam kančatkovaha hałasu pa sprečkach pamiž dziaržaŭnymi orhanami i inš.

Nastupnaja praca Kanstytucyjnaj kamisii pakazała niemetazhodnaść takoj kolkaści jaje členaŭ. Poŭny skład Kanstytucyjnaj kamisii nie tolki nikoli nie źbiraŭsia całkam, ale i navat pry nieabchodnym – 38 členaŭ – kvorumie pry pryniaćci rašeńniaŭ.

Taksama vielmi časta mieŭ miesca taki paradoks: tyja deputaty, jakija nie ŭdzielničali ŭ papiarednim pasiedžańni Kamisii, prychodzili na nastupnaje pasiedžańnie i pačynali krytykavać ŭžo zaćvierdžanyja pałažeńni prajekta Asnoŭnaha Zakona, što ŭnosiła peŭny elemient destabilizacyi ŭ kanstytucyjny praces.

Akramia taho, nie byŭ daskanała pradumany miechanizm uzajemadziejańnia pamiž deputatami i ŭłasna ekśpiertami. Sprava ŭ tym, što z pačatkam kanstytucyjnaha pracesu deputaty, za vyklučeńniem V.F. Hołubieva i M.A. Tołścika amal całkam adyjšli ad pracy nad prajektam, jaki raspracoŭvaŭsia vysiłkami ekśpiertaŭ. Kali ž, u svaju čarhu, prajekt vynosiŭsia na razhlad parłamientaryjaŭ, tyja ŭnosili takija praŭki, jakija pa mnohich paramietrach nivielijavali prajekt.

Sumnieŭ vyklikała stvareńnie dvuch paralelnych padkamisij, što supravadžałasia biurakratyčnymi i materyjalnymi vydatkami. Pytańnie ab metazhodnaści dvuch padkamisij 30 kastryčnika 1990 h. pastaviŭ deputat I.M. Karatčenia (13).

Da taho ž najbolš značnyja resursy ŭkładvalisia ŭ padkamisiju V.I. Šaładonava, jakaja pa svaim sastavie ličyłasia łakamatyvam i favarytam kanstytucyjnaha pracesu. Nasuprać, V.I. Hančar prykładaŭ vysiłki dla materyjalna-techničnaha i kadravaha zabieśpiačeńnia dziejnaści svajoj kamisii, ab čym śviedčać šmatlikija zajavy na adras M.I. Dziemiancieja. Sam V.I. Hančar 30 kastryčnika 1990 h. abvinavaciŭ Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta i asabista staršyniu płanava-biudžetnaj kamisii R.I. Unučku ŭ tym, što na jaho padkamisiju nie vydajucca srodki (14). Pa hetaj pryčynie pastupova padkamisija V.I. Hančara stračvała svoj entuzijazm. Tamu śćviardžeńnie R.A. Vasileviča ab tym, što «obrazovanije dvuch parallelnych rabočich hrupp sozdało atmośfieru zdorovoj konkuriencii mieždu nimi za kačiestviennosť projekta» (15), nie vyhladaje pierakanaŭča.

Surjoznaj pieraškodaj ŭ pracy Kanstytucyjnaj kamisii było toje, što ŭ respublicy adsutničaŭ samastojny vopyt raspracoŭki padobnych dakumientaŭ. Raniej prajekty zakanadaŭčych aktaŭ «spuskalisia» u Viarchoŭny Saviet albo z CK KPB, albo z Maskvy. Deputaty dziejničali ŭ jakaści statystaŭ, pasłuchmiana zaćviardžajučy hetyja prajekty. Ab hetym pierakanana śviedčyć vopyt pryniaćcia Kanstytucyi BSSR 1978 h. (16) Akramia taho, šmat kamu z deputataŭ uvohule nie była viadoma takaja reč jak zakatvorčaja technika ci pravatvorčy praces.

Na dziejnaść Kanstytucyjnaj kamisii niehatyŭna ŭpłyvali i palityčnyja pryčyny. I adna ź ich kryłasia ŭ składzie Viarchoŭnaha Savieta XII sklikańnia. Abrany šlacham bolš-mienš demakratyčnych vybaraŭ, hety Viarchoŭny Saviet z-za adsutnaści mocnych partyjnych frakcyj nie byŭ kłasičnaj parłamienckaj strukturaj. U im pieravažali deputaty, mnohija ź jakich, budučy členami Kanstytucyjnaj kamisii, prytrymlivalisia absalutna supraćlehłych pohladaŭ na dziaržaŭny ład Biełarusi. Pry takim varyjancie pierśpiektyva znajści siarod hetych parłamientaryjaŭ kampramisny varyjant nakont taho ci inšaha pytańnia pa raspracoŭcy novaj Kanstytucyi była vielmi słabaja. Pa słovach staryšyni parłamienckaj kamisii pa zakanadaŭstvie Dz.P. Bułachava, «s točki zrienija političieskich pozicij subjektov kostitucionnyj prociess okazałsia diezorhanizovan» (17).

Prajekty Kanstytucyi

U fondach Nacyjanalnaha archiva Respubliki Biełaruś majecca zvyš dziesiatka kanstytucyjnych prajektaŭ sa šmatlikimi źmienami i praŭkami. Niekatoryja z hetych prajektaŭ apublikavany R.A. Vasilevičam (18).

Tak jak u ramkach dadzienaha artykuła ŭsie ich analizavać niama mahčymaści, bolš metazhodna zaznačyć tyja prajekty, jakija publikavalisia dla abmierkavańnia ŭ respublikanskim druku. Takich publikacyj było try: u śniežni 1991 h (19), u žniŭni 1992 h. (20), ŭ vieraśni 1993 h. (21).

«Śniežański» prajekt składaŭsia z preambuły, 9 raździełaŭ, 9 hłaŭ i 170 artykułaŭ. «Žnivieński» prajekt mieŭ preambułu, 10 raździełaŭ, 6 hłaŭ i 170 artykułaŭ. Narešcie, kanstrukcyja «vieraśnioŭskaha» prajekta budavałasia na preambule, 8 raździełach, 8 hłavach i 152 artykułach.

Hetyja prajekty byli roznymi pa jakaści. U ich možna vyznačyć jak pazityŭnyja momanty, tak i istotnyja niedachopy.

Vidavočny takija kanceptualnyja pieravahi prajektaŭ nad dziejučaj Kanstytucyjaj 1978 h. jak bolš strojnaja i łahičnaja struktura, ŭdałaja farmuloŭka raździełaŭ i hłaŭ, adpaviednaja hrupoŭka tych ci inšych pałažeńniaŭ, adsutnaść prapahandysckaj demahohii.

Da niedachopaŭ možna adnieści zvyšpilnuju ŭvahu zakanadaŭcaŭ da pravoŭ i abaviazkaŭ hramadzianaŭ, i adpaviedna mieńšuju – da pałažeńniaŭ ab raździaleńni ŭładaŭ, dziaržaŭnym ładzie respubliki, imknieńnie da kampilacyi, a nie da asensavańnia najbolš sprečnych i składanych momantaŭ kanstytucyjnaha prajekta, schilnaść nie vyrašać hetyja składanaści, a chavać ich pad adsyłačnymi normami kštałtu taho, što tyja ci inšyja pytańni rehulucca zakonam.

Kanstytucyjnyja prajekty śviedčyli pra stałaje vahańnie bolšaści deputackaha korpusa nakont pryncypovych pałažeńniaŭ, naprykład, prezidenctva. Tak, «śniežański» prajekt uvodziŭ instytut «mocnaha» Prezidenta, jaki adnačasova źjaŭlaŭsia kiraŭnikom dziaržavy i vykanaŭčaj ułady. Akramia taho, Prezident abviaščaŭsia harantam suvierenitetu, nacyjanalnaj biaśpieki i terytaryjalnaj cełasnaści, pravoŭ i svabod hramadzian. Punkt 1 artykuła 105 prajekta nadzialali kiraŭnika dziaržavy pravam rabić zachady pa achovie suvierenitetu, nacyjanalnaj biaśpieki i terytaryjalnaj cełasnaści respubliki.

«Žnivieński» prajekt adnaznačna zamacavaŭ «słabaha» Prezidenta, jaki z hetaha času źjaŭlaŭsia tolki kiraŭnikom dziaržavy. Pałažeńnie ab tym, što Prezident prymaje miery, nakiravanyja na zabieśpiačeńnie nacyjanalnaj biaśpieki, suvierenitetu i terytaryjalnaj cełasnaści, było ŭvohule vyklučana.

Aŭtary «vieraśnioŭskaha» prajekta prajekta viarnulisia da idei «mocnaha» Prezidenta, nadzialiŭšy jaho istotnymi paŭnamoctvami. Prezident znoŭ stanaviŭsia kiraŭnikom nie tolki dziaržavy, ale i vykanaŭčaj ułady. Była reanimavana norma ab mierach pa achovie suvierenitetu, nacyjanalnaj biaśpieki i terytaryjalnaj cełasnaści respubliki. Prezident atrymlivaŭ pravy stvarać i kasavać ministerstvy, viedamstvy i inšyja centralnyja orhany kiravańnia. Pry Prezidencie stvaraŭsia Urad – Kabiniet Ministraŭ.

Kaniešnie, tolki prezidenctvam koła sprečnych pytańniaŭ u kanstytucyjnych prajektach nie abmiažoŭvałasia. Jano było vielmi šyrokaje i tyčyłasia: preambuły; administracyjna-terytaryjalnaha padziełu respubliki, statusa dziaržaŭnaj movy, prafiesijnaha ci nieprafiesijnaha Parłamienta, jaho kolkaści i nazvy, statusa i paŭnamoctvaŭ Kanstytucyjnaha Suda, miechanizmu pryznačeńnia sudździaŭ abłasnych, rajonnych i haradskich sudoŭ, kolkaści subjektaŭ, majučych prava zakanadaŭčaj inicyjatyvy, prava prakuratury na śledčyja dziejańni i inš.

Zaŭvahi i prapanovy

Na pasiadžeńni Kanstytucyjnaj kamisii 21 maja 1992 h. V.I. Šaładonaŭ zajaviŭ, što paśla publikacyi pieršaha prajekta pastupiła 3534 zaŭvah i prapanoŭ, ź jakich 1892 nasili redakcyjny charaktar. Pa słovach V.I. Šaładonava, pa preambule prajekta pastupiła 35 prapanoŭ i zaŭvah (22)

Pierad paartykulnym hałasavańniem pa prajekcie Kanstytucyi ŭ traŭni 1993 h. Staršynia Viarchoŭnaha Savieta S.S. Šuškievič ahučyŭ nastupnyja ličby: usiaho za 1991-1992 hh. pastupiła 11 tys. asabistych zaŭvah i prapanoŭ i 1 młn. – kalektyŭnych (23). Heta było dosyć vysokaja aktyŭnaść, uličvajučy, što ŭładami nie vykarystoŭvaŭsia administracyjny resurs.

Na žal, niama statystyčnych źviestak ab kolkaści zaŭvah i prapanoŭ u 1993-pačatku 1994 hh. Chutčej za ŭsio, ich było niašmat. Hramadskaja cikavaść da kanstytucyjnaha prajekta ŭ hety čas rezka ŭpała nie ŭ apošniuju čarhu z-za samoha Viarchoŭnaha Savieta XII sklikańnia, jaki imkliva hublaŭ papularnaść siarod nasielnictva. Tak, miechanik Babrujskaha zavoda «Sielhazahrehat» V.V. Śvizunoŭ u liście na adras Kanstytucyjnaj kamisii adznačaŭ astupnaje: «Mienia, kak prostoho čiełovieka našiej strany, udivlajet śledujuŝij fakt. Očień nizkaja aktivnosť našich ludiej po voprosu obsuždienija takoho važnoho dokumienta kak Konstitucija. Nikto nie obsuždajet ni doma, ni na rabotie, ni v sriedstvach massovoj informacii. Važnieje Konstitucii stavim na obsuždienije voprosy projezda v obŝiestviennom transportie, cien na kołbasu, nazvanij biełorusskim dieńham i t.d. A eto samyj važnyj dokumient našiej žiźni, žiźni našich potomkov» (24).

Pastupili zaŭvahi i prapanovy možna ranžyravać nastupnym čynam: zaŭvahi i prapanovy deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta, členaŭ Kanstytucyjnaj kamisii, ekśpiertaŭ Kanstytucyjnaj kamisii; zaŭvahi i prapanovy arhanizacyj, ustanoŭ, pradpryjemstvaŭ; zaŭvahi i prapanovy palityčnych partyj, hramadskich abjadnańniaŭ; zaŭvahi i prapanovy asobnych hramadzian Respubliki Biełaruś, zaŭvahi i prapanovy zamiežnych ekśpiertaŭ.

Zaŭvahi i prapanovy tyčylisia nazvy respubliki, preambuły, instytuta prezidenctva, Parłamienta, movy, administracyjna-terytaryjalnaha padziełu, sistemy miascovaha kiravańnia i samakiravańnia, sudovaj sistemy, Kanstytucyjnaha Suda, pravoŭ i svabod hramadzian i inš.

U Viarchoŭnym Saviecie 12-ha sklikańnia naradziŭsia alternatyŭny prajekt, jaki raspracavała deputackaja hrupa «Biełaruś». 20 studzienia 1993 h. hety prajekt byŭ ahučany deputatam F.F. Mińko. Sa słoŭ F.F. Mińko, jaki, jak zaŭvažyŭ deputat V.I. Hončar, «płocho podhotoviłsia» da vystupleńnia, vychodziła, što «Riespublika Biełaruś – socialnoje hosudarstvo, harantirujuŝieje sobludienije, obieśpiečienije i zaŝitu prav čiełovieka, fundamientalnymi iz kotorych priznajutsia prava na žizń, na trud, na dostojnyj žiźniennyj urovień, na biespłatnoje miedicinskoje obsłuživanije, na biespłatnoje obrazovanije i druhije prava, zakrieplennyje diejstvujuŝiej Konstitucijej i ratificirovannymi Riespublikoj Biełaruś mieždunarodno-pravovymi aktami; Riespublika Biełaruś – diemokratičieskoje, pravovoje hosudarstvo, osnovannoje na principach zakonnosti, razdielenija i ravienstva zakonodatielnoj, ispołnitielnoj i sudiebnoj vłastiej» (25).

Pavodle prajekta hetaj deputackaj hrupy, pasada Prezidenta nie praduhledžvałasia. Biełaruś abviaščałasia parłamienckaj respublikaj.

Prajekt «Biełarusi» nie byŭ zaćvierdžany. Sa 187 deputataŭ, što pryniali ŭdzieł u hałasavańni, prajekt padtrymali 130 čałavieki pry kvorumie ŭ 173 (26).

U zaŭvahach i prapanovach asobnych viedamstvaŭ, arhanizacyj dosyć vyrazna prasočvajecca łabisckaja tendencyja, imknieńnie zaćvierdzić u budučaj Kanstytuyi svaje mety. Možna pryvieści niekalki prykładaŭ.

Tak, 7 kastryčnika 1992 h. za podpisam kiraŭnika Savieta Ministraŭ V.F. Kiebiča na adras Kanstytucyjnaj kamisii pryjšli nastupnyja prapanovy: pavialičyć (z 25 000 da 100 000) kolkaść podpisaŭ hramadzianaŭ pry vyłučeńni kandydadaŭ na pasadu Prezidenta, padnačalić Uradu Uzbrojennyja Siły, a taksama Nacyjanalny bank (27).

24 sakavika 1993 h. Fiederacyja prafsiuzaŭ Biełarusi dasłała na adras Kanstytucyjnaj kamisii patrabavańnie uklučyć u prajekt Asnoŭnaha Zakona normu ab tym, kab prafsajuzy mieli prava zakanadaŭčaj inicyjatyvy (28).

16 krasavika 1993 h. u Kanstytucyjnuju kamisiju źviarnuŭsia KDB z prapanovaj uklučić u prajekt normu ab pravie zakanadaŭčaj inicyjatyvy jahonaha Staršyni (29).

5 maja 1993 h. Nacyjanalny bank dasłaŭ u Kanstytucyjnuju kamisiju prapanovu ab tym, kab tolki za im u kanstytucyjnym prajekcie zachavałasia vyklučnaje prava na hrašovuju emisiju (30).

U vieraśni 1993 h. staršynia Kantrolnaj pałaty V.A. Sakovič nastojvaŭ na tym, kab jahonaje viedamstva imienavałasia ŭ budučaj Kanstytucyi nie inačaj jak «vysšij orhan finansovo-ekonomičieskoho kontrola» (31). 30 śniežnia 1993 h. u liście da S.S. Šuškieviča V.A. Sakovič rekamiendavaŭ «čiotko vyraziť» u prajekcie Kanstytucyi niezaležnaść Kantrolnaj pałaty, jakaja, da taho ž, pavinna vybiracca nie 5 hadoŭ, a na 12 (32).

Prykładami łabizmu na mienšym uzroŭni źjaŭlajucca niežadańnie Minskaha abłasnoha suda ŭviadzieńnia suda prysiažnych, imknieńnie Sajuza advakataŭ Biełarusi ŭźvieści advakaturu ŭ ranh kanstytucyjnych instytutaŭ (33) i inš.

Łabisckuju palityku pravodzili i hramadskija abjadnańni. 13 studzienia 1992 h. hramadska-kulturnaje abjadnańnie «Poleśje» prapanavała zaćvierdzić ŭ kanstytucyjnym prajekcie dziaržaŭny status čatyroch – russkaja, polskaja, biełaruskaja i zachodniepaleskaja – moŭ, a taksma zafiksavać «pravo zapadnych polešukov na raźvitije v kačiestvie samostojatielnoho etnosa» (34).

24 studzienia Sajuz palakaŭ Biełarusi ultymatyŭna patrabavaŭ vyklučyć z prajekta Kanstytucyi normu ab tym, što zabaraniajecca dziejnaść hramadskich i kanfiesijnych arhanizacyj, jakija vystupajuć suprać suvierenitetu Biełarusi. Na dumku pradstaŭnikoŭ Sajuza palakaŭ, heta norma – vynik «antipolskoj i antikatoličieskoj kampanii, raźviernutoj v riespublikie» (35).

29 listapada 1992 h. Sajuz moładzi Biełarusi prapanavaŭ zaćvierdzić u kanstytucyjnym prajekcie takuju normu: «Harantija prava každoho mołodoho čiełovieka na biespłatnoje obrazovanije, zdravoochranienije i piervoje rabočieje miesto» (36).

Aktyŭnaściu vyłučalisia vieteranskija arhanizacyi. Ich hałoŭnaja meta palahała ŭ tym, kab zamacavać u budučaj Kanstytucyi peŭnuju kolkaść deputackich miescaŭ, h.zn. pradstaŭniki hetych arhanizacyj mahli vybiracca ŭ deputaty na plenumach svaich abjadnańniaŭ. Darečy, takaja norma była ŭniesiena ŭ Kanstytucyju BSSR 1978 h. śpiecyjalnym Zakonam ad 27 kastryčnika 1989 h. Dziakujučy hetamu 50 deputataŭ byli abrany ŭ 1990 h. u Viarchoŭny Saviet Biełarusi 12-ha sklikańnia ad vieteranskich arhanizacyj, ad tavarystva invalidaŭ, a taksama ad tavarystavaŭ ślapych i hłuchich.

Patrabavańni pradstaŭnikoŭ hetych arhanizacyj zamacavać u prajekcie Kanstytucyi kvotu mieli miesca praktyčna na ŭsim praciahu kanstytucyjnaha pracesa. Takija prapanovy pastupali navat tady, kali Kanstytucyja była ŭžo pryniata. Naprykład, 18 sakavika 1994 h. vieterany z h. Hłuska Mahiloŭskaj vobłaści źviarnulisia da raspracoŭščykaŭ Kanstytucyi z nastupnaj zajavaj: «Triebujem zakonodatielno zakriepiť pravo priedstavitielstva vietieranskoj orhaanizacii v dieputatskom korpusie novoho Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś. Vietieranskaja orhanizacija – eto nie političieskaja orhanizacija, nie objedinienije po intieriesam ili privyčkam tipa lubitielej piva. Eto objedinienije ludiej na osnovie nieiźbiežnoj fiziołohičieskoj obŝnosti ludiej, kotoryje v siłu priekłonnoho vozrasta i fizičieskich vozmožnostiej nie mohut projavlať boleje vysokoj političieskoj i hraždanskoj aktivnosti». U kancy zajavy padpisanty zaklikali deputataŭ, kab tyja, «nažimaja na knopki, nie zabyvali o starosti» (37).

Z palityčnych partyj najbolšuju aktyŭnaść prajaviła Abjadnanaja demakratyčnaja partyja Biełarusi. Jana, naprykład, prapanoŭvała uvohule ŭbrać z prajekta Kanstytucyi słovy «narod», «sacyjalnaja dziaržava», a taksama pradastavić prava zakanadaŭčaj inicyjatyvy respublikanskim hramadska-palityčnym arhanizacyjam (38).

Što da zaŭvah i prapanoŭ hramadzianaŭ, to moža zrabić adnaznačnuju vysnovu. Pieravažnaja častka nasielnictva vielmi aściarožna staviłasia da radykalnych novaŭviadzieńniaŭ ŭ budučaj Kanstytucyi (asabliva instytut prezidenctva), vystupała za zachavańnie tych sacyjalnych standartaŭ – biaspłatnaje žyllo, adukacyja i miedycyna i h.d., – jakija byli prapisany ŭ Kanstytucyi 1978 h. Tak, u 1992 h. hramadzianin A. Kavalenka ŭ liście da S.S. Šuškieviča adznačaŭ: «Ja oznakomiłsia s Konstitucijej. Čto budiet s moimi vnukami? Nie diełajtie obrazovanije płatnym, Vy učionym stali pri sovietskoj vłasti, i ja Vam zaviduju biełoj zavisťju» (39).

Ab naściarožnaści hramadzianaŭ da kanstytucyjnych naviełaŭ śviedčyć ich adnosiny da zamiežnych terminaŭ, jakija vykarystoŭvalisia ŭ prajektach Asnoŭnaha Zakona. Tak, bolšaść prapanoŭ była nakiravana suprać pierajmienavańnia Viarchoŭnaha Savieta ŭ Sojm. Žychar Viciebska V. Baradulin takim čynam tłumačyŭ svaju pazicyju: «Čto takoje Sojm? Ja koriennoj biełorus, a takoho słova nie vstriečał. Na vsiakije nacionalističieskije vydumki nado naplevať i zabyť» (40).

Hramadzianin R. Rymaraŭ z Hrodna vystupiŭ suprać najaŭnaści ŭ prajekcie termina «unitaryzm» i inš. Tak, prapanoŭvajučy vyklučyć słova «unitarnaje» z preambuły prajekta Kanstytucyi, jon matyvavaŭ heta tym, što Kanstytucyja dla ŭsiaho naroda, a nie dla jurystaŭ i kandydataŭ navuk (41).

Biezumoŭna, prapanovy i zaŭvahi da prajektaŭ Kanstytucyi, u pieršuju čarhu, z boku hramadzianaŭ źjaŭlajucca cikavym abjektam navukovaha vyvučeńnia, jakija dazvalajuć rekanstrujavać hramadskija pieravahi i nastroi taho času. Na žal, u svajoj asnoŭnaj masie hetyja prapanovy i zaŭvahi prostych žycharoŭ źjaŭlajucca zvyčajnym dyletantyzmam, jany charaktaryzujucca vielmi nizkim, kali nie prymityŭnym uzroŭniem. Niekatoryja prapanovy hramadzianaŭ byli nastolki ekzatyčnymi, što nie mahli ŭsprymacca surjozna.

Naprykład, hramadzianin P.P. Kanaploŭ paśla publikacyi pieršaha prajekta prapanavaŭ uklučyć u jaho takuju normu: «Vskrytije trupa, izjatije orhanov, častiej tieła možiet sovieršaťsia tolko s sohłasija umieršieho libo jeho blizkich rodstvieńnikov» (42).

Žycharka Mahilova N.A. Malik prapanavała zaćvierdzić u budučaj Kanstytucyi normu ab tym, što sudździ nie pavinny «upotrieblať ałkohol i tabak» (43). N.A. Malik taksama była ŭpeŭniena, što kožny hramadzianin Biełarusi, pavodle Kanstytucyi, pavinien abiazkova vałodać čatyrma – anhlijskaja, niamieckaja, francuzskaja, ispanskaja – zamiežnymi movami «na razhovornom urovnie» i ŭ tym, što pavodle Asnoŭnaha Zakona, «nie dopuskajetsia stroitielstvo kvartir s nizkimi potołkami i maleńkimi oknami» (44).

U niekatorych vypadkach zaŭvahi i prapanovy hramadzianaŭ pieratvaralisia ŭ altiernatyŭnyja, cełasnyja prajekty Kanstytucyi, ale, jak spraviadliva zaznačaje R.A. Vasilevič, jany nie byli surjoznaj kankurencyjaj aficyjnamu prajektu (45).

Kab pierakanacca ŭ hetym, dastatkova prahledzić hetyja prajekty, jakija, darečy składali dypłamavanyja śpiecyjalisty.

U červieni 1992 h. svoj prajekt prapanavaŭ «jurist s hosudarstvienno-pravovoj śpiecializacijej» A.M. Ułasaŭ. Na dumku A.M. Ułasava, vyšejšym orhanam ułady pavinien stać Dziaržaŭny Saviet u składzie 80 asobaŭ na čale sa Staršynioj, jaki abirajucca ŭsienarodna. Dziela hetaha sama terytoryja respubliki pavinna być padzielena na 80 terytaryjalna-mandatnych akruh. Sama ž Kanstytucyja pavinna, ličyŭ aŭtar prajekta, Usiebiełaruskaj kanfierencyjaj (46).

U kancy 1992 h. u Kanstytucyjnuju kamisiju pastupiŭ prajekt Asnoŭnaha Zakona, raspracavanaha kalektyvam vykładčyca-prafiesarskaha składu Mahiloŭskaha dziaržaŭnaha piedahahičnaha instytuta imia A. Kulašova pad kiraŭnictvam kandydata jurydyčnych navuk, dacenta kafiedry «russkoj i sovietskoj istorii» A.R. Vałčankova. U preambule prajekta zaznačałasia (arfahrafija aryhinała), što «narod Riespubliki Biełaruś podtvierždajet svoj socialističieskij vybor, osoznavajet siebia nieotjemlimoj časťju sovietskoho naroda» (47), a sam prajekt ujaŭlaŭ saboj nabor banalnych savieckich sientencyj z Kanstytucyi BSSR 1978 h.

«Apahiejem» aŭtarskaj dumki staŭ kastytucyjny prajekt, raspracavany «hruppoj učienych pod rukovodstvom V.M. Biełova» z Homiela i datavany 19 lutym 1994 h. «Trud duši našiej», jak patetyčna nazvali raspracoŭščyki svoj prajekt, akazaŭsia zvyčajnym płahijatam z amierykanskaj Kanstytucyi, zakamuflavanym pad biełaruskija realii.

Naprykład, Kanhres imienavaŭsia «Vierchovnym Sobranijem», jakoje składałasia ź Viarchoŭnaj Rady i Pałaty narodnych deputataŭ. Patrabavańni da členaŭ Viarchoŭnaj Rady i Pałaty narodnych deputataŭ, a taksama sistema ich vybaraŭ u hetym prajekcie dziŭna nahadvali amierykanskija Sienat i Pałatu narodnych pradstaŭnikoŭ.

Prapisvajučy status vobłaści, aŭtary nie ŭdasužylisia navat pierapracavać tekst Kanstytucyi ZŠA. Tamu i fihuravali tam pałažeńni kštałtu taho, što ni adna vobłaść nie moža «zaklučiť kakoj-libo dohovor, vstupiť v sojuz ili konfiedieraciju, čiekaniť monietu».

«Hruppa učienych pod rukovodstvom V.M. Biełova», nie saromiejučysia, całkam ustaviła ŭ svoj prajekt Bil ab pravach 1791 h. tolki z toj roźnicaj, što suma iska, jaki moh razhladać sud prysiažnych, pieravyšała nie dvaccać dalaraŭ, jak havaryłasia ŭ artykule siomym Bila, a «odnu miesiačnuju zarabotnuju płatu» (48).

Prajekty Kanstytucyi Respubliki Biełaruś razhladalisia i zamiežnymi ekśpiertami. Da ich možna adnieści ekśpiertaŭ z Kanstytucyjnaj kamisii Rasii, Fonda Hiermanii pa mižnarodnym pravavym supracoŭnictvie, Centralnaj i Uschodnie-Jeŭrapiejskaj pravavoj prahramy Asacyjacyi amierykanskich jurystaŭ. Naprykład, supracoŭnik apošniaj ustanovy H. Šou raiŭ nie prapisvać dakładnuju kolkaść deputataŭ Parłamienta, a pryviazać jaje da kolkaści nasielnictva (49) i inš.

Miechanizm i etapy pryniaćcia Kanstytucyi

Miechanizm pryniaćcia Kanstytucyi mieŭ ijerarchičny charaktar. Na pieršym etapie Kanstytucyjny prajekt abmiarkoŭvaŭsia ŭ Rabočaj hrupie, zatym – u Kanstytucyjnaj kamisii, i narešcie, u Viarchoŭnym Saviecie.

Na pasiedžańni Kanstytucyjnaj kamisii prajekt byŭ zaćvierdžany 30 vieraśnia 1991 h. (50). 11 listapada 1991 h. prajekt u cełym byŭ uchvaleny bolšaściu deputataŭ, jakija nie skupilisia na pachvały prajektu, jaki, na ich dumku, adpaviadaŭ ŭzroŭniu suśvietnaj jurydyčnaj dumki. 11 listapada 1991 h. tolki adziny – V.S. Trafimienka – deputat vykazaŭsia suprać zaćviardžeńnia prajekta Kanstytucyi ŭ pieršym čytańni i publikacyi jaho ŭ druku (51).

Abmierkavańnie kanstytucyjnaha prajekta ŭ druhim čytańni raspačałosia na dziesiataj siesii Viarchoŭnaha Savieta, jakaja adkryłasia 20 kastryčnika 1992 h. I chacia M.I. Dziemianciej zaklikaŭ «potom i krov́ju sdiełať etot dokumient» (52), prajekt zaćvierdžany nie byŭ. Heta było vidavočnym parušeńniem Časovaha Rehłamientu, zhodna jakomu zakonaprajekt ŭ druhim čytańni pavinien byŭ być uchvaleny albo nie.

Sprava ŭ tym, što parłamientaryi žadali supraćpastavić prajekt Kanstytucyi refierendumu ab daterminovych vybarach Viarchoŭnaha Savieta, ideju jakoha vykazaŭ BNF u kancy 1991 h.

Parłamienckaja bolšaść 29 kastryčnika 1992 h. pryniała pastanovu, zhodna jakoj praviadzieńnie refierenduma rabiłasia niemahčymym (53). U hety ž dzień 29 kastryčnika 1992 h. Viarchoŭny Saviet pryniaŭ śpiecyjalnuju zajavu ab nieabchodnaści paskareńnia kanstytucyjnych pieraŭtvareńniaŭ u respublicy. Zajava zamacoŭvała bolš-mienš dakładny – nie paźniej 1993 h. – termin pryniaćcia Kanstytucyi (54).

Na padstavie hetaj zajavy 20 studzienia i 5 lutaha 1993 h. deputaty ažyćciavili rejtynhavaje hałasavańnie pa najbolš sprečnych pałažeńniach kanstytucyjnaha prajekta. U svoj čas taki miechanizm prapanavaŭ deputat Viarchoŭnaha Savieta, staršynia stałaj kamisii pa zakanadaŭstvie Dz.P. Bułachaŭ. Rejtynhavaje hałasavańnie pravodziłasia prostaj bolšaściu pa najbolš pryncypovych pytańniach prajekta. Heta dapamahło znajści chrupki kansensus i najdalej praciahvać pracu nad prajektam.

5 lutaha 1993 h. była zaćvierdžana pastanova «Ab prajekcie Kanstytucyi Respubliki Biełaruś». Asnoŭnyja pałažeńni pastanovy, pryniatyja rejtynhavym hałasavańniem, vyhladali nastupnym čynam: 1) dziaržava hruntujecca na pryncypie padziełu ŭład; 2) vyšejšy orhan dziaržaŭnaj ułady – Viarchoŭny Saviet, častka deputataŭ jakoha moža pracavać na pastajannaj asnovie, a inšaja sumiaščaje deputackija abaviazki z vytvorčaj abo słužbovaj dziejnaściu; 3) Biełaruś – prezidenckaja respublika, u jakoj Prezident – kiraŭnik vykanaŭčaj ułady; 4) piacihadovy termin dziejnaści Viarchoŭnaha Savieta; 5) miascovaje samakiravańnie ažyćciaŭlajecca hramadzianami praź miascovyja pradstaŭničyja orhany, miascovyja refierendumy, schody hramadzian i inšyja formy pramoha ŭdziełu nasielnictva ŭ hramadskich spravach, u miežach kampietencyi, pradstaŭlenaj im zakonam; 6) dziaržaŭnyja harantyi ŭsio hramadzianam roŭnych pravoŭ dla ažyćciaŭleńnia haspadarčaj i inšaj dziejnaści, stvareńnie adnolkavych umoŭ dla raźvićcia ŭsich formaŭ ułasnaści; 7) dastupnaść biaspłatnaha miedycynskaha absłuhoŭvańnia i biaspłatnaha adukacyi ŭ dziaržaŭnych ustanovach (55).

Pa vynikach rejtynhavaha hałasavańnia byli adchileny prapanova Z.S. Paźniaka ab prafiesijnym Parłamiencie – Sojmie, a taksama prapanova deputata A.I. Niatylkina ab dvuchpałatnym Nacyjanalnym schodzie (56).

Adnak mieli miescy vialikija ciažkaści z punktam №3 hetaj pastanovy. Sprava ŭ tym, što deputaty 5 lutaha 1993 h. prahałasavali ažno pa troch pazicyjach: 1) Biełaruś – prezidenckaja respublika, dzie Prezident – hłava vykanaŭčaj ułady; 2) Biełaruś – prezidenckaja respublika, dzie Prezident vykonvaje pradstaŭničyja funkcyi; 3) Biełaruś – parłamienckaja respublika. Kali pieršaja pazicyja nabrała 164 hałasy, dyk druhaja i treciaja – 13 i 111 adpaviedna (57). Uličvajučy, što rejtyhavaje hałasavańnie pravodziłasia prostaj bolšaściu deputataŭ ad kolkaści prysutnych na siesii, treba było nabrać 173 hałasy, tamu što kolkaść prysutnych skłałada 246 čałaviek.

Vidavočna, što deputaty rašuča advierhli Prezidenta z pradstaŭničymi funcyjami i bolš simpatyzavali jamu ŭ jakaści kiraŭnika vykanaŭčaj ułady. Ale niemała było tych, chto ŭvohule vystupaŭ suprać instytuta prezidenctva. Tamu realizacyju varyjanta parłamienckaj respubliki vyklučać było nie varta. Tym bolš, što parłamienckuju respubliku vitali absalutna supraćlehłyja palityčnyja siły ŭ Viarchoŭnym Saviecie – deputackaja hrupa «Biełaruś» i apazicyja BNF.

Prychilniki «mocnaha» Prezidenta akazalisia ŭ razhublenaści. I tady 5 lutaha 1993 h. u ścienach Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi 12-ha sklikańnia padćvierdziłasia znakamitaja teza: u historyja vielmi časta ŭsio vyrašaje vypadak, inicyjatyva, jarki impetny vystup. Da mikrafona rašuča padyšoj V.I. Hančar i vystupiŭ z takoj pramovaj, jakaja, jak zanatavana ŭ stenahramie, sarvała apładysmienty. Deputat paprasiŭ Hospada Boha «spasti nas ot toho, čto my nazyvajem parłamientskoj riespublikoj». Na dumku V.I. Hančara, «my stoletijami žili v usłovijach žioskoj sistiemy», tamu ni ŭ jakim razie «nielha uchodiť ot obyčajev našieho nasielenija, mientalitieta». I kab «nie razvaliť upravlenije», patrebny «hłava hosudarstva s žiestkimi funkcijami». V.I. Hančar zapeŭnivaŭ kaleh u tym, što niama nijakaj niebiaśpieki ŭ takim kiraŭniku, bo «potom pri konkrietnych formulirovkach i čieriez ohraničienije połnomočij, čieriez Konstitucionnyj Sud my smožiem vsiehda postaviť Priezidienta na takuju stupieńku, hdie on budiet ohraničien druhimi vłastiami». Pa patrabavańni V.I. Hančara, jaki zaklikaŭ «nie zabałtyvať prablemu», S.S. Šuškievič paŭtorna pastaviŭ na hałasavańnie farmuloŭku ab Prezidencie jak kiraŭniku vykanaŭčaj ułady. Jana nabrała 190 hałasoŭ (58).

Lejtmatyvam pastanovy ad 5 lutaha 1993 h. prachodziła ideja paartykulnaha abmierkavańnia prajekta Kanstytucyi, jakoje pavinna było ažyćciavicca na praciahu 1993 h. Paartykulnym abmierkavańniem pryniata ličyć miechanizm razhladu i zaćviardžeńnia častak kanstytucyjnaha prajekta ŭ vyznačanym paradku – preambuła, raździeł, hłava, artykuł – nie mienš dvuma tracinami hałasoŭ ad ahulnaj kolkaści vybranych deputataŭ. Sprava ŭ tym, što na momant pačatku paartykulnaha abmierakavańnia Viarchoŭny Saviet XII sklikańnia naličvaŭ 346 deputataŭ. Heta značyć, što dla stanoŭčaha zaćviardžeńnia navata artykuła patrebna było nabrać nie mienš čym 231 hołas. I heta pry tym, što na pasiadžeńniach siesii na toj čas prysutničała maksimum 246-247 deputataŭ.

Pieršaje paartykulnaje abmierkavańnie prajšło z 19 pa 27 maja 1993 h. Pieried jaho pačatkam deputaty dapuścili surjozny pralik, nie apublikavaŭšy adpaviedny kanstytucyjny prajekt u druku. Heta vyzvała spraviadlivyja narakańni hramadzianaŭ. Adzin ź ich pytaŭsia, kudy padzieŭsia «žnivieński» prajekt, mabyć ad jaho zastalisia «rožki da nožki»? (59)

Stanovišča ŭ Avalnaj zale padčas majskaha paartykulna abmierkavańnia była napružanaj. Kožnaje pałažeńnie Kanstytucyi – ci to raździeł ci to artykuł – zaćviardžalisia ź ciažkaściu. U hetym svaju rolu adyhryvali nie tolki idejnyja roznahałośsi deputataŭ, ale i sapraŭdny sabataž z boku mnohich parłamientaryjaŭ. Časta dla zaćviardžeńnia nie chapała adnaho-dvuch hałasoŭ. Deputaty zrazumieli, što bolš chutkaje pryniaćcie Kanstytucyi aznačaje novyja vybary, a, značyć, stratu mandata i źviazanych ź im pryvilejaŭ.

U vyniku na majskim paartykulnym abmierkavańni byli razhledžany 109 artykułaŭ i całkam zaćvierdžany 62 artykuły, častkova – preambuła i 22 artykuły (60). Taksama byli zaćvierdžany nazvy raździełaŭ: «Asnovy kanstytucyjnaha ładu», «Asoba, hramadstva i dziaržava», «Vybarčaja sistema, refierendum», «Zakanadaŭčaja, vykanaŭčaja i sudovaja ŭłada», «Finansavaja sistema», «Dziejańnie Kanstytucyi i paradak jaje źmieny».

17 červienia 1993 h. Rabočaja hrupa Kanstytucyjnaj kamisii vyniesła na hałasavańnie nastupnyja varyjanty budučaj Kanstytucyi: Biełaruś – prezidenckaja respublika, dzie Prezident – kiraŭnik dziaržavy i vykanaŭčaj ułady; Prezident – kiraŭnik dziaržavy, ale nie kiraŭnik vykanaŭčaj ułady; Biełaruś – parłamienckaja respublika (61). 17 červienia 1993 h. varyjant z «mocnym prezidentam» nabraŭ 213 hałasoŭ pry nieabchodnym kvorumie ŭ 231 hołas. Deputat N.S. Hilevič zanatavaŭ u svaim dziońniku: «Mnie staršnavata: na pieršuju rolu vylezie antybiełarus, i Biełarusi kajuk. A našaj movie – pierš za ŭsio» (62).

U adkaz na vyniki hałasavańnia parłamienckaja apazicyja BNF apublikavała śpiecyjalnuju zajavu «Ab Kanstytucyi», u asnovu jakoj było pakładziena vystupleńnie Z.S. Paźniaka ŭ Viarchoŭnym Saviecie 17 červienia 1993 h. Na dumku apazicyi, budučaja Kanstytucyja pavinna adlustroŭvać nastupnyja pałažeńni: parłamienckaja respublika, u jakoj Prezident – kiraŭnik dziaržavy; niejtralitet i bieźjadzierny status; Parłamient, jaki dziejničaje na pastajannaj asnovie; municypalnaja sistema miascovaha kiravańnia. Apazicyja taksama nastojvała na dziaržaŭnym statusie biełaruskaj movy, niedapuščalnaści dvuchmoŭja i tatalitarnaj palityki rusifikacyi, na nieabchodnaści ŭviadzienńnia pryvatnaj ułasnaści na ziamlu i nacyjanalnaj valuty, na viartańni histaryčnaj nazvy stalicy (Miensk). Biez hetych pałažeńniaŭ, śćviardžała apazicyja, Kanstytucyja «hublaje ŭsiaki stvaralny sens» (63).

Składanaja situacyja z paartykulnym abmierkavańniem prymušała šukać S.S. Šuškieviča novyja sposaby chutčejšaha zaćviardžeńnia prajekta Kanstytucyi. 10 vieraśnia 1993 h. Staršynia Viarchoŭnaha Savieta razasłaŭ kožnamu deputatu śpiecyjalnuju zapisku. U joj S.S. Šuškievič prapanavaŭ zaćvierdzić prajekt Asnoŭnaha Zakona na Kanstytucyjnaj Asamblei, jakaja składałasia z 310 členaŭ, jakija nie źjaŭlajucca deputatami Viarchoŭnaha Savieta i vybirajucca nasielnictvam pry jaŭcy nie mieniej 25%. Kanstytucyjnaja Asambleja pavinna była, na dumku S.S. Šuškieviča, na praciahu čatyroch miesiacaŭ pryniać Kanstytucyju (64).

Sudziačy pa dakumientach z asabistaha fonda S.S. Šuškieviča, Staršynia Viarchoŭnaha Savieta pačaŭ kanceptualna raspracoŭvać hetaje pytańnie z 23 žniŭnia 1993 h. Z zapisaŭ S.S. Šuškieviča bačna, što jon rezka krytykuje Viarchoŭny Saviet, abvinačvaje deputaŭ ŭ tym, što bolšaść ź ich «nie orijentirujetsia v voprosach sovriemiennoho raźvitija obŝiestva». S.S. Šuškievič vykazvaje sumnieŭ u pierśpiektyvach u sajuzie z Rasijaj: «Možiet li Biełaruś, priviazannaja k političieskomu kursu Moskvy, sochraniť siebia kak hosudarstvo i obieśpiečiť svoim hraždanam dostojnuju žizń?». Na dumku S.S. Šuškieviča niama inšaj alternatyvy pryniaćciu Kanstytucyi – «našieho kompasa» (65)

Prapanova S.S. Šuškieviča była parušeńniem dziejučaj Kanstytucyi 1978 h., jakaja praduhledžvała pryniaćcie Kanstytucyi vyklučna Viarchoŭnym Savietam. Inicyjatyva S.S. Šuškieviča nie znajšła padtrymki ŭ deputataŭ, tamu što stanovišča S.S. Šuškieviča pachisnułasia. Bolšaść deputataŭ tolki i čakali momantu, kab adklikać Staršyniu z pasady.

Inicyjatyva S.S. Šuškieviča vyzvała krytyku prakamunistyčaj presy. Jana nazyvała Kanstytucyjnuju asambleju «političieskim vykidyšiem tipa jelcinskoho Konstitucionnoho sovieŝanija» (66).

Druhoje paartykulnaje abmierkavańnie pačałosia na 13-j siesii Viarchoŭnaha Savieta 30 listapada 1993 h. i doŭžyłasia da 1 śniežnia. Pierad pačatkam paartykulnaha hałasavańnia S.S. Šuškievič zaklikaŭ deputataŭ chutčej razhledzić prajekt Kastytucyi i raśpisacca na im niezaležna ad vynikaŭ hałasavańnia (67).

Na momant 13-j sieśsii Viarchoŭnaha Savieta, jakaja pačała pracu 9 listapada 1993 h., situacyja ŭ respublicy pahoršyłasia, niespryjalnaj była sacyjalna-ekanamičnaja situacyja. Da taho ž abstanoŭka ŭskładiałasia rasijskim padziejami kastryčnika 1993 h. i supraćstajańniem Prezidenta B.M. Jelcyna ź Viarchoŭnym Savietam na čale z R.I. Chasbułatavym.

Na hety momant vykanaŭčaja ŭłada respubliki kančatkova schiliłasia da «mocnaha» Prezidenta. U presie była raspaŭsiudžana zajava deputackaj hrupy «Biełaruś». U hetaj zajavie chutčejšaje vybrańnie Prezidenta było abvieščana pryjarytetam, bo «biez priezidientskoj riespubliki jesť opasnosť svaliťsia v propasť». «Biełaruś» papiaredžavała, što kali pytańnie z Prezidentam nie budzie vyrašana ŭ Viarchoŭnym Saviecie, to joj budzie inicyjavany refierendum (68). Uličvajučy, što heta hrupa aktyŭna padtrymlivała palityku Savieta Ministraŭ na čale z V.F. Kiebičam, było jasna, chto źjaŭlajecca hałoŭnym pretendentam na vyšejšy post.

Na druhim paartykulnym abmierkavańni było zaćvierdžana 26 artykułaŭ prajekta. U vyniku kolkaść pryniatych artykułaŭ skłała 88 (69). Akramia taho, byli pryniatyja nazvy astatnich raździełaŭ i hłaŭ, a taksama preambuła. Adnak nazva hłavy ab Prezidencie tak i nie była zaćvierdžana. 1 śniežnia 1993 h. jana nabrała 219 hałasoŭ pry kvorumie ŭ 230 (70).

Tady deputat A.U. Labiedźka vydvinuŭ ideju stvareńnia tak zvanaj Pahadžalnaj kamisii. Jaje členy pavinny byli vieści adpaviednuju prafiłaktyčnuju pracu z tymi deputatami, jakija vystupali suprać prezydenctva (71).

U skład Pahadžalnaj kamisii, zaćvierdžany 2 śniežnia 1993 h., uvajšli: B.H. Hietc, M.F. Hrynioŭ, V.I. Zialenin, H.Dz. Karpienka, M.A. Kačan, U.P. Kułakoŭ, M.A. Mačulenka, Z.S. Paźniak, A.F. Śpihłazaŭ, I.I. Siamaška, A.A. Trusaŭ, V.V. Čepik, a taksama pa prapanovie deputata A.R. Łukašenki dźvie žančyny: I.M. Drabyšeŭskaja i N.Ja. Izvałava U skład kamisii taksama prapanavali ŭklučyć budučaha pieršaha kiraŭnika Kanstytucyjnaha Suda respubliki V.H. Cichiniu. Ale toj admoviŭsia: «Niet objektivnych priedposyłok dla priniatija Konstitucii, koefficijent poleznoho diejstvija budiet približaťsia k nulu» (72).

Praca Pahadžalnaj kamisii praktyčna ničoha nie dała. Praŭda, V.I. Šaładonaŭ pierakonvaŭ deputataŭ u tym, što členy Pahadžalnaj kamisii abmiarkoŭvali pytańnie pra Prezidenta. Adsutnych členaŭ, zapeŭnivaŭ kiraŭnik Rabočaj hrupy Kanstytucyjnaj kamisii, apytvali pa telefonie.

Zajavy V.I. Šaładonava rezka kantrastavali ź mierkavańniem mnohich parłamientaryjaŭ. Naprykład, A.A. Trusaŭ abvinavačvaŭ kiraŭnika Rabočaj hrupy ŭ tym, što jon «ŭvodzić u zman Viarchoŭny Saviet» (73). Ab poŭnym pravale pracy Pahadžalnaj kamisii kazaŭ i A.R. Łukašenka (74). V.I. Hančar kanstatavaŭ, što kanstytucyjny praces tarmozicca štučna, maje miesca situacyja, kali «maksimum kollektivnoj diemahohii i minimum individualnoj otvietstviennosti ustraivajet rukovodstvo» (75).

Pra toje, što Pahadžalnaja kamisija mała što dała, śviedčyli vyniki hałasavańnia pa hłavie ab Prezidencie 19 studzienia 1994 h. Jaje padtrymali 209 deputataŭ pry kvorumie ŭ 230 (76).

Tady paplečniki V.F. Kiebiča ŭ Viarchoŭnym Saviecie razyhrali nastupnuju kambinacyju. Jany prapanavali pryniać najbolš sprečnyja pałažeńni prajekta Kanstytucyi nie elektronnym, a pajmiennym hałasavańniem: kožnamu deputatu pad rośpis vydavaŭsia biuleteń z pytańniami. Sam deputat moh na praciahu niekalkich dzion abdumać i zdać hety biuleteń. 19 studzienia 1994 h. z takoj inicyjatyvaj vystupiŭ H.I. Kazłoŭ, jaki sasłaŭsia na vopyt ispanskich kartesaŭ (77). H.I. Kazłoŭ zajaviŭ, što takaja ideja padtrymlivajecca V.I. Šaładonavym.

Deputaty pa-roznamu adnieślisia da inicyjatyvy H.I. Kazłova. S.S. Šuškievič, naprykład, padtrymaŭ jaje (78).

Vielmi aściarožna vykazaŭsia V.I. Hančar: «Priedłožienije Kozłova privlekatielno, no eto illuzija, nielzia s pomoŝju uchiŝrienij riešať voprosy po suŝiestvu» (79).

Adnaznačna suprać vystupiła apazicyja BNF. Z.S. Paźniak śćviardžaŭ, što deputat pavinien hałasavać tolki na miescy (80).

Deputat Ja.V. Novikaŭ zajaviŭ, što metaj takoha hałasavańnia źjaŭlajecca zaćviardžeńnie instytuta prezidenctva. Na dumku Ja.V. Novikava ŭviadziańnie takoj pasady na Biełarusi, dzie adsutničaje pryvatnaja ŭłasnaść, niebiaśpiečna, bo heta pryviadzie da dyktatury (81).

Adnak kanstytucyjny praces raptam prytarmaziŭsia. Heta było źviazana z tym, što 15 studzienia 1994 h. supracoŭniki litoŭskich śpiecsłužbaŭ zachapili ŭ Minsku dvuch byłych bujnych partyjnych funkcyjanieraŭ Litvy Mikołasa Burakavičusa i Juzafa Jermałavičusa i vyvieźli ich praź Dziaržaŭnuju miažu na prapusknym punkcie «Kamienny Łoh». Hetyja partfunkcyjaniery mahli mieć niepasrednyja adnosiny da kryvavych padziej u Litvie ŭ studzieni 1991 h.

Skandał razhareŭsia ŭ Viarchoŭnym Saviecie 19 studzienia 1994 h. Deputaty abvinavačvali ŭłady i pravaachoŭnyja orhany ŭ niekampietentnaści. V.H. Cichinia zajaviŭ, što «15 janvaria było sovieršieno piratstvo po političieskim motivam» (82).

U vyniku sa svaich pasad byli adchileny ministr unutranych spraŭ U.D. Jahoraŭ i kiraŭnik KDB E.I. Šyrkoŭski. 26 studzienia 1994 h. sa svajoj pasady byŭ adklikany S.S. Šuškievič.

28 studzienia 1994 h. Staršynioj Viarchoŭnaha Savieta byŭ abrany M.I. Hryb. 1 lutaha 1994 h. M.I. Hryb uznačaliŭ Kanstytucyjnuju kamisiju. M.I. Hryb ultymatyŭna zajaviŭ, što kali Kanstytucyja nie budzie pryniataja Parłamientam, jon inicyiruje refierendum (83).

Žadańnie paplečnikaŭ V.F. Kiebiča u Viarchoŭnym Saviecie pryniać novuju Kanstytucyju z pasadaj Prezidenta supała z žadańniem deputataŭ, jaki mieli ŭzrost ad 30 da 40 hod i byli poŭnyja palityčnych ambicyj. Presa i hramadskaść achryściła ich «maładymi deputatami», siarod jakich vyłučałasia źniešnie ustojlivaje tryo ŭ składzie Dz.P. Bułachava, V.I. Hančara i A.R. Łukašenki.

Hetyja deputaty razumieli, što ŭ Viarchoŭnym Saviecie ŭ ich niama pierśpiektyŭ, što parłamienckaja bolšaść nie dapuścić ich na kamandnyja pasady. Śviedčańniem tamu stała ašałamlalnaja paraza V.I. Hančara pry jahonaj sprobie stać Staršyjoj Viarchoŭnaha Savieta paśla S.S. Šuškieviča. 28 studzienia 1994 h. V.I. Hančar z 261 biuletenia atrymaŭ tolki 24 hałasy ŭ svaju padtrymku (84). Tamu z dapamohaj novaj Kanstytucyi jany raźličvali razburyć miežy palityčnaha hieta i vyjści niepasredna ŭ vialikuju palityku. Tym bolš, što ŭ «maładych deputataŭ» byŭ vielmi mocny stymuł: na pasiedžańni Kanstytucyjnaj kamisii 23 listapada 1993 h. jaje členy pryniali rašeńnie ab tym, što ŭzrost Prezidenta składaje nie mieniej 35 hadoŭ (85)

Paśla niaŭdałaj sproby ŭznačalić Paramient V.I. Hančar staŭ aktyŭnym prychilnikam paimiennaha hałasavańnia. 22 lutaha 1994 h. jon razam z Dz.P. Bułachavym, M.A. Mačulenkam, M.P. Skaryninym i B.I. Suškievičam ŭvajšoŭ u Padlikovuju kamisiju (86) i ŭznačaliŭ jaje. Vielmi simptamatyčna vyhladała toje, što try apošnija deputaty pradstaŭlali «Biełaruś».

U hety ž dzień była pryniata pastanova, zhodna jakoj razdača imiannych biuleteniaŭ, a taksama pajmiennaje hałasavańnie pavinny byli prajści na praciahu troch pracoŭnych dzion z momantu abviašeńnia hałasavańnia (87)

Vystupajučy 23 lutaha 1994 h. pierad deputatami, V.I. Hančar tłumačyŭ nieabchodnaść pajmiennha hałasavańnia «orhanizacionnoj nieraźbierichoj, śviazannoj s priniatijem Konstitucii». Staršynia kamisii zapeŭnivaŭ, što «biulletieni obładajut nieskolkimi stiepieniami zaŝity, kotoruju, v tom čiśle, harantirujet i ličnaja podpiś dieputata» (88).

Kali ž parłamienckaja apazicyja zadała rytaryčnaje pytańnie, ci zmohuć źniknuć urny ź biuleteniami, naprykład, nočču, to V.I. Šaładonaŭ adkazaŭ tak: «Nie nado podozrievať druh druha. Jeśli budiem tak podozrievať, to dojdiem do absurda». Kiraŭnik rabočaj hrupy Kanstytucyjnaj kamisii zaklikaŭ apazicyju ŭziać udzieł u hałasavańni (89).

Nie było anijakich sumnieńniaŭ, što ŭ biuleteni budzie ŭklučana pytańnie pra prezidenctva. Tak i atrymałasia. Praŭda, z metaj pakaznoha pluralizmu ŭ biułeteni było ŭklučany pytańni ab Parłamiencie i miascovym kiravańni i samakiravańni. Takim čynam, u biuleteni farmalna stajała tolki adno pytańnie, realna padzialajučysia na try: «Ci prymajecie Vy hłavu 3 «Viarchoŭny Saviet Respubliki Biełaruś», hłavu 4 «Prezident Respubliki Biełaruś» i raździeł V «Miascovaje kiravańnie i samakiravańnie». Tak? Nie».

U biułeteni mieła miesca vuzaść alternatyvy, vybaru. Tamu deputaty, jakija byli suprać prezidenctva, ale jakich zadavalniaŭ Viarchoŭny Saviet, byli ŭ peŭnaj razhublenaści.

U fondzie Nacyjanalnaha archiva zachavalisia ŭnikalnyja dakumienty – śpisy deputataŭ, jakija ŭziali i zdali imiannyja biuleteni. Pryčym na hetych biuleteniach paznačany nie tolki daty vydač i zdačy, ale navat hadziny i chviliny.

Usiaho było raspracavana čatyry takich śpisa, u jakich deputaty paznačalisia nie pa ałfavicie, a pa akruhach. Pieršy śpis achoplivaŭ akruhi №№1-120 (108 deputataŭ; u niekatorych akruhach vybary tak i nie adbylisia, tamu kolkaść akruh i kolkaść deputataŭ u niekatorych vypadkach nie supadała); druhi śpis – akruhi №№121-240 (118 deputataŭ), treci śpis – akruhi №№241-310 (70 deputataŭ), čaćviorty śpis – hramadskija arhanizacyi (50 deputataŭ) (90).

Pa hetych śpisach deputaty brali i zdavali biuleteni tolki 24 lutaha, 25 lutaha i 1 sakavika (apošni dzień vydačy i zdačy) 1994 h. 24 lutaha 1994 h., u pieršy dzień paimiennaha hałasavańnia kiraŭnik parłamienckaj apazicyi BNF Z.S. Paźniak začytaŭ zajavu ad imia saraka deputataŭ, u jakoj paimiennaje hałasavańnie abviaščałasia hrubym parušeńniem Časovaha Rehłamienta, a taksama sprobaj «nielehalna» uvieści pasadu Prezidenta (91).

Vyniki hałasavańnia, ahučanyja V.I. Hančarom 2 sakavika 1994 h., byli nastupnyja. Z 346 abranych deputataŭ biuleteni ŭziali 296. U skryncy dla hałasavańnia akazałasia 288 biuleteniaŭ, ź jakich 266 byli «za», 16 – suprać. Šeść biuleteniaŭ akazalisia niesapraŭdnymi (92). Takim čynam, biułeteni nie ŭziali 50 čałaviek. Niekatoryja deputaty, naprykład, S.S. Šuškievič, uziali biuleteń, ale nie viarnuli jaho.

Paśpiachovaja realizacyja paimiennaha hałasavańnia aznačała, što sama Kanstytucyja – sprava času. Pajmiennaje hałasavańnie było arhanizavana i praviedziena davoli chitra. Možna z upeŭnienaściu kanstatavać, što heta była śpiecapieracyja z metaj apracoŭki tych deputataŭ, jakija byli suprać prezidenctva albo abyjakava adnosilisia da jaho. Na hety kont možna zhadzicca z členam parłamienckaj apazicyi S.I. Navumčykam (93), i pryvieści prykład z deputatam Viarchoŭnaha Savieta 12-ha sklikańnia U.V. Kavalonkam. Słynny lotčyk-kasmanaŭt ŭziaŭ biuleteń ŭ 9:00, a zdaŭ jaho ŭ 9:05, padtrymaŭšy, naturalna, pałažeńni (94). Adnak U.V. Kavalonak, pačynajučy z 5 žniŭnia 1992 h. kali byŭ pryznačany načalnikam Vajenna-Pavietranaj inžyniernaj akademii Rasijskaj Fiederacyi, litaralna vypaŭ z žyćcia Viarchoŭnaha Savieta, a 20 kastryčnika 1992 h. prasiŭ Viarchoŭny Saviet źniać ź siabie deputackija paŭnamoctvy (95).

Vyniki paimiennaha hałasavańnia praŭradava presa śpiašałasia prypadnieści jaki vialiki pośpiech, «proryv» kanstytucyjnaha pracesa. Dz.P. Bułachaŭ, V.I. Hančar i A.R. Łukašenka imienavalisia nie inačaj jak «aktivnyje storońniki razrubanija hordijevych uzłov» (96).

U suviazi z paimiennym hałasavańniem ŭstaje pytańnie ab jahonaj zakonnaści. Ci było jano parušeńniem Časovaha Rehłamientu, jak śviardžała parłamienckaja apazicyja BNF u dalokim 1994 h.?

Dla adkazu na heta pytańnie treba źviarnucca da samoha Časovaha Rehłamientu, jaki byŭ zaćvierdžany 31 maja 1990 h. (97)

Artykuł 37 Časovaha Rehłamienta praduhledžvaŭ praviadzieńnie paimiennaha hałasavańnia, u tym liku i šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ. Adnak sama pracedura takoha hałasavańnia nie prapisana. Ale, tym nie mienš, u artykule 37 davoli dakładna skazana, što paimiennaje hałasavańnie, u tym liku i šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ pravodzicca ŭ Viarchoŭnym Saviecie, h.zn. hałasavać pa-za jahonymi ścienami deputaty nie mieli prava. U lubym vypadku takoje hałasavańnie i ź jurydyčnaha, i z palityčnaha punktu hledžańnia aznačała istotnaje nivielijavańnie Viarchoŭnaha Savieta jak vyšejšaha zakanadaŭčaha i pradstaŭničaha orhana.

U artykułach Časovaha Rehłamienta 34-36 prapisana pracedura tajnaha hałasavańnia. Havorka idzie i pra Padlikovuju kamisiju, i pra imianny biuleteń. U artykule 37 hetaha, jak adznačałasia, niama. Heta śviedčyć ab tym, što raspracoŭščyki Časovaha Rehłamienta nie bačyli roźnicy ŭ pracedury tajnaha i paimiennaha hałasavańnia, ale jany dapuścili jurydčyčnuju niedarečnaść, jakoj i skarystalisia bliskučyja jurysty Dz. Bułachaŭ i V.I. Hančar: nie zrabili spasyłku na toje, što paimiennaje hałasavańnie pravodzicca pa toj ža pracedury, što i tajnaje. Da taho ž, chutčej za ŭsio, raspracoŭščyki Časovaha Rehłamienta ličyli, što paimiennaje hałasavańnie šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ naŭrad ci budzie kali-niebudź u Viarchoŭnym Saviecie, bo navošta rabić imiannyja biuleteni, kali možna pravieści paimiennaje hałasavańnie z dapamohaj eletronnaj sistemy litaralna ŭ adnu chvilinu i tut ža atrymać vyniki.

R.A. Vasilevič, abaraniajučy paimiennaje hałasavańnie i imknučysia padvieści pad jaho narmatyŭnuju pravavuju bazu, zaznačaje nastupnaje: «Sohłasno staťje 37 Vriemiennoho riehłamienta Vierchovnoho Sovieta, po triebovaniju nie mienieje odnoj piatoj dieputatov, prisutstujuŝich na sieśsii, v vysšiem priedstavitielnom orhanie provoditsia poimiennoje hołosovanije s ispolzovanijem elektronnoj sistiemy libo putiom podači imiennych biulletieniej. Na protiažienii vsieho pierioda raboty Vierchovnoho Sovieta hołosovanije s ispolzovanijem imiennych biulletieniej obyčno provodiłoś po kadrovym voprosam, otnositielno takoho hołosovanija po zakonoprojektam riešienij ranieje nie prinimałoś. Odnako v ciełom nazvannaja staťja Vriemiennoho riehłamienta pozvolajet prinimať zakonoprojekty putiem podači imiennych biulletieniej» (98).

Ale čamuści R.A. Vasilevič nie ŭdakładniaje, što pa kadravych pytańniach pravodziłasia vyklučna tajnaje, a nie paimiennaje hałasavańnie, h.zn. proźviščaŭ deputataŭ na biuleteniach niama. Tak było pry abrańni Staršynioj Viarchoŭnaha Savieta M.I. Dziemiancieja, S.S. Šuškieviča i M.I.Hryba 19 maja 1990 h., 18 vieraśnia 1991 h. i 28 studzienia 1994 h. adpaviedna, a taksama 30 červienia 1993 h. pry hałasavańni ab daviery S.S. Šuškieviču.

Ustaje zakanamiernaje pytańnie: navošta było łamać kamiedyju z paimiennym hałasavańniem, a nie pravieści tajnaje hałasavańnie šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ pa pałažeńniach prajekta Kanstytucyi? A sprava ŭ tym, što tajnaje hałasavańnie aznačaje bieśpierapynnaść: deputat hałasavaŭ tolki ŭ kabinie, vydača biuleteniaŭ pravodziłasia pa praciahu hadziny pasłaja abjaŭlenaha času hałasavańnia. I ŭ parłamienckaj bolšaści nie było ŭpeŭnienaści ŭ vynikach tajnaha hałasavańnia, navat kali jano b było padrychtavana zahadzia.

U parłamienckaj bolšaści nie było navat upeŭnienaści ŭ vynikach arhanizavanaha joj paimiennaha hałasavańnia. Inačaj jak možna patłumačyć toje, što 22 lutaha 1994 h. byli pryniaty ažno dva zakona, jakija ŭnosili źmieny i dapaŭnieńni u Kanstytucyju: pa-pieršaje, u Staršyni Viarchoŭnaha Savieta byŭ užie nie adzin, a niekalki namieśnikaŭ; pa-druhoje, Viarchoŭny Saviet moh na na peŭny čas delehavać ažyćciaŭleńnie asobnych paŭnamoctvaŭ Savietu Ministraŭ. Heta vyzvała zrazumiełyja pytańni ŭ častki deputataŭ. Źviartajučysia da inicyjatara papravak u Kanstytucyju Dz.P. Bułachava, Ł.P. Kozik zaŭvažyŭ, ci ŭvohule budzie pryniaty Asnoŭny Zakon i navošta niekalki namieśnikaŭ na paru miesiacaŭ (99).

Inicyjatary paimiennaha hałasavańnia pry afarmleńni imiannych biuleteniaŭ taksama zrabili parušeńnie. Častka treciaja artykuła 34 Časovaha Rehłamienta adnaznačna śćviardžała toje, što u biuleteni dla hałasavańnia pa prajekcie rašeńnia abo pa adzinaj kandydatury pavinny stajać słovy «za» i «suprać», a nie «tak» ci «nie», jak heta mieła miesca ŭ biuleteniach pry hałasavańni 24, 25 lutaha i 1 sakavika.

I jašče adzin momant. Paimiennaja hałasavańnie pravodziłasia na praciahu troch pracoŭnych dzion i prypała na čaćvierh (24 lutaha), piatnicu (25 lutaha) i aŭtorak (1 sakavika), bo 26 i 27 lutaha 1994 h. prypali na subotu i niadzielu. Bačna, što inicyjatary paimiennaha hałasavańnia i tut schitryli, zarezirvavaŭšy na ŭsialaki vypadak paniadziełak, i faktyčna hałasavańnie ciahnułasia čatyry rabočych dni, a z ulikam vychadnych skłała 6 dzion, h.zn. amal ceły tydzień. Heta davała dadatkovyja šancy na pośpiech hałasavańnia.

Zakančvajučy z paimiennym hałasavańniem, treba zaŭvažyć voś što. Luby zakadaŭčy akt, asabliva takoha kštałtu jak Kanstytucyja pavinien być zaćvierdžany biezdakorna ź jurydyčnaha punktu pohladu. A kali navat praz dva dziesiacihodździ majuć miesca sumnieńni, śpiekulacyi, to heta adnazačny minus zakanadaŭcam.

Paśla paimiennaha hałasavańnia kanstytucyjny praces vyjšaŭ na finiš. Pa słovach V.I. Šaładonava, paśla imiannoha hałasavańnia zastalisia niepryniatymi 20 artykułaŭ (100). Z 2 pa 4 sakavika 1994 h. deputaty pryniali hetyja artykuły, pryčym najbolš sprečnymi byli tyja, što da statusu biełaruskaj movy (art. 17) i administracyjna-terytaryjalnaha padziełu (art. 9) i inš.

Adnak navat u apošnija dni kanstytucyjnaha pracesa hałasavańnie pa artykułach išło drenna. Niezdarma A.R. Łukašenka zaklikaŭ M.I. Hryba «vytraviť iz nor otviaznych dieputatov i zastaviť ich hołosovať» (101).

Tyja, chto byŭ zacikaŭleny ŭ Kanstytucyi, litaralna ŭprašvali deputataŭ hałasavać. Naprykład, vialikija ciažkaści mieli miesca z artykułam 9, pavodle jakoha terytoryja respubliki padzialałasia na vobłaści, rajony, harady i inšyja adminictracyjna-terytaryjalnyja adzinki. I tolki paśla pałymianaj pramovy Dz.P. Bułachava, jaki kazaŭ pra «obŝieje sohłasije», hety artykuł atrymaŭ nieabchodnuju kanstytucyjnuju bolšaść (102).

Anałahičnaja situacyja była z movaj. Praciahłyja dyskusii ab statusie biełaruskaj movy, pytańnie ab ruskaj movie ŭskładniali kanstytucyjny praces. Tady deputat-vieteran B.H. Hietc prapanavaŭ nastupnuju farmuloŭku, jakaja i stała artykułam 17: «Dziaržaŭnaj movaj Respubliki Biełaruś źjaŭlajecca biełaruskaja mova. Respublika Biełaruś zabiaśpiečvaje prava svabodnaha karystańnia ruskaj movaj jak movaj mižnacyjanalnych znosin». Uzrušany V.I. Šaładonaŭ pad apładysmienty zajaviŭ, što «Hietc primirił vieś zał» (103).

Jak viadoma, sama Kanstytucyja była pryniata 15 sakavika 1994 h. Dla hałasavańnia zarehistravalisia 307 deputataŭ pry kvorumie ŭ 231 čałaviek dla pryniaćcia rašeńniaŭ. Z 250 tych, chto prahałasavaŭ deputataŭ 236 vykazalisia «za», 6 – «suprać», 8 ustrymałasia, 57 nie hałasavali naohuł (104).

Apładujučy novaj Kanstytucyi, bolšaść deputataŭ ci ŭśviedamlała, što faktyčna ničoha novaha tam nie było. Žycharam respubliki była prapanavana, pa sutnaści, staraja Kanstytucyja z kaśmietałahičnymi źmienami. Ničoha admietnaha, a tym bolš nacyjanalnaha, ŭ joj nie było. Kanstytucyja akazałasia nastolki abiaźličanaj, što pry žadańni jaje možna było vykarystać faktyčna ŭ luboj krainie. Tamu niezrazumieła pazicyja M.P. Čudakova, jaki tłumačyć vysokuju jakaść prajekta tym, što paśla jaho pieršaj publikacyi ŭ śniežni 1991 h., jon byŭ spłahijatavany Turkmienistanam (105). Situacyju, pry jakoj Kanstytucyju jeŭrapiejskaj dziaržavy možna padahnać pad Turkmienistan albo bananavuju respubliku, narmalnaj nazvać nijak nielha.

Ni ŭ jakim razie nie chaciełasia b idealizavać parłamienckuju apazicyiju BNF, ale mienavita jana histaryčna mieła racyju, źviartajučy ŭvahu na niedaskanałaść Asnoŭnaha Zakona. 15 sakavika 1994 h. pradstaŭnik deputackaj hrupy BNF S.I. Navumčyk paraŭnaŭ Kanstytucyju z bombaj, jakaja rana ci pozna ŭzarviecca (106).

Što zakanamierna i zdaryłasia. Toj fakt, što Kanstytucyja «pražyła» udvaja mienš, čym sam kanstytucyjny praces, nie patrabuje nijakich kamientaraŭ.

Zahałovak ad Redakcyi. Zahałovak aŭtara: «Kanstytucyja Respubliki Biełaruś: raspracoŭka, prajekty, pryniaćcio (1990-1994). «Naša Niva» z radaściu publikuje navukovyja artykuły. My radyja taksama luboj histaryčnaj palemicy.

1. Protokoł № 25, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 25 dvadcať piatoho zasiedanija vnieočieriednoj 2-oj sieśsii Vierchovnoho Sovieta Biełorusskoj SSR XII sozyva ot 30 oktiabria 1990 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 2846. – Ł. 138.

2. Pratakoł № 11, pratakoły rehistracyi i hałasavańnia, stenahrama, biuleteń №11 adzinnaccataha pasiedžańnia 10-j sieśsii Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś XII sklikańnia ad 28 kastryčnika 1992 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 3099. – Ark. 47.

3. Ab zaćviardžeńni rašeńnia Kanstytucyjnaj kamisii pa padrychtoŭcy prajekta Kanstytucyi (Asnoŭnaha Zakona) Biełaruskaj SSR «Ab rabočaj hruppie i hrupie ekśpiertaŭ dla padrychtoŭki prajekta Kanstytucyi (Asnoŭnaha zakona) Biełaruskaj SSR»: pastanova Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 22 listapada 1990 h., №407-XII // Viedamaści Viarchoŭnaha Savieta Resp. Biełaruś. – 1990. – № 1. – Art. 3.

4. Varianty razdiełov i hłav projekta Konstitucii (Osnovnoho zakona) Riespubliki Biełaruś, rassmatrivavšijesia na zasiedanii Rabočiej hruppy Konstitucionnoj komiśsii, 30 marta-7 diekabria 1992 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3743. – Ł. 221

5. Protokoł № 9, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 9 dieviatoho zasiedanija 12-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII cozyva ot 25 maja 1993 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. –F. 968. – Op. 1. – D. 3198 – Ł. 127.

6. Protokoł №7, stienohramma zasiedanija Konstitucionnoj komiśsii i dokumienty k nim, 21 maja 1992 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3733. – Ł. 111.

7. Protokoły №8-14, stienohrammmy zasiedanij Konstitucionnoj komisii i dokumienty k nim, 22 maja 1992 h. - 25 maja 1993 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3734. – Ł. 105-110.

8. Zakony i pastanovy, pryniatyja 10-j siesijaj Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś dvanaccataha sklikańnia i dakumienty da ich, 11-12 listapada 1992 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 2648. – Ark. 50-52.

9. Protokoły №8-14, stienohrammmy zasiedanij Konstitucionnoj komisii i dokumienty k nim, 22 maja 1992 h.-25 maja 1993 h. // Nac. archiv. Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3734. – Ł. 121.

10. Protokoł №6, stienohramma zasiedanija Konstitucionnoj komiśsii i dokumienty k nim, 30 sientiabria 1991 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. –Op. 1. – D. 3732. – Ł. 130.

11. Varianty razdiełov i hłav projekta Konstitucii (Osnovnoho Zakona) BSSR, rassmatrivašijesia na zasiedanijach Rabočiej hruppy Konstitucionnoj komiśsii, 4 sientiabria 1990 h. - 10 janvaria 1991 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3740. – Ł. 86-92.

12. Pratakoły № № 1-5, stenahramy pasiadžeńnia Kanstytucyjnaj kamisii, 10 červienia-11 lipienia 1991 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 3731. – Ark. 36.

13. Protokoł № 25, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 25 dvadcať piatoho zasiedanija vnieočieriednoj 2-oj sieśsii Vierchovnoho Sovieta Biełorusskoj SSR XII sozyva ot 30 oktiabria 1990 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 2846. – Ł. 141.

14. Tamsama. – Ł. 70.

15. Vasilevič H.A. Sozdanije novoj Konstitucii –važniejšij etap raboty biełorusskoho parłamienta // Viestnik Konstitucionnoho Sud Riesp. Biełaruś. – 1995. – №2. – S. 134.

16. Hł.: Kuŕjanovič A.V. Konstitucija Biełorusskoj SSR 1978 h.: razrabotka, projekty, priniatije // Naukovi praci istoričnoho fakultietu Zaporiźkoho nacionalnoho univiersitietu. – Zaporižžia: ZNU, 2012. – Vip. XXXII. – S. 287-291.

17. Protokoł №46, protokoł riehistracii, biulletień №46 sorok šiestoho zasiedanija 13-oj sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 19 janvaria 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3282. – Ł. 179.

18. Vasilevič H.A. Projekty Konstitucii Riespubliki Biełaruś: poisk optimalnoj modieli (1991-1994 hh.). – Minsk: Pravo i ekonomika, 2014. – 308 s.

19. Kanstytucyja (Asnoŭny Zakon) Respubliki Biełaruś. Prajekt // Narodnaja hazieta. – 1991. – 3 śniežnia. – S. 1-3.

20. Konstitucija (Osnovnoj Zakon) Riespubliki Biełaruś. Projekt // Narodnaja hazieta. – 1992. – 22 avhusta. – S 3-5.

21. Konstitucija (Osnovnoj Zakon) Riespubliki Biełaruś. Projekt // Sovietskaja Biełoruśsija. – 1993. – 28 sientiabria. – S 1-3.

22. Pratakoł №7, stenahrama pasiedžańnia Kanstytucyjnaj kamisii i dakumienty da ich, 21 maja 1992 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 3733. – Ark. 7-8.

23. Protokoł № 3, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 3 trieťjeho zasiedanija 12-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 19 maja 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3192. – Ł. 208.

24. Zamiečanija, priedłožienija hraždan po projektu Osnovnoho Zakona (Konstitucii) Riespubliki Biełaruś, 2 diekabria 1991 h. - 31 avhusta 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3762. – Ł. 20.

25. Dziesiataja siesija Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś dvanaccataha sklikańnia. Biuleteń №66. – Minsk: Vydańnie Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 1993. – S. 51.

26. Tamsama. – S. 79.

27. Zamiečanija i priedłožienija Sovieta Ministrov Riespubliki Biełaruś, ministierstv, viedomstv, orhanizacij, učrieždienij, priedprijatij po projektu Konstitucii (Osnovnoho zakona) Riespubliki Biełaruś, 29 maja 1991 h. - 30 oktiabria 1992 h. // // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3750. – Ł. 128-129.

28. Tamsama. – D. 3737. – Ł. 33.

29. Tamsama. – Ł. 62.

30. Tamsama. – Ł. 65.

31. Zamiečanija i priedłožienija Sovieta Ministrov Riespubliki Biełaruś, ministierstv, viedomstv, orhanizacij, učrieždienij, priedprijatij po projektu Konstitucii (Osnovnoho zakona) Riespubliki Biełaruś, 24 oktiabria 1992 h. - 18 marta 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3751. – Ł. 85.

32. Tamsama. – Ł. 154.

33. Zamiečanija i priedłožienija Sovieta Ministrov Riespubliki Biełaruś, ministierstv, viedomstv, orhanizacij, učrieždienij, priedprijatij po projektu Konstitucii (Osnovnoho zakona) Riespubliki Biełaruś, 25 fievrala 1991 h. - 11 ijunia 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3749. – Ł. 70, 97.

34. Pratakoł №7, stenahrama pasiedžańnia Kanstytucyjnaj kamisii i dakumienty da ich, 21 maja 1992 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 3733. – Ark. 113.

35. Pratakoł №7, stenahrama pasiedžańnia Kanstytucyjnaj kamisii i dakumienty da ich, 21 maja 1992 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 3733. –Ark. 126.

36. Dokumienty o diejatielnosti rabočiej hruppy Konstitucionnoj komiśsii 5 nojabria 1992 h. - 8 nojabria 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. –3737. – Ł. 57.

37. Zamiečanija i priedłožienija Sovieta Ministrov Riespubliki Biełaruś, ministierstv, viedomstv, orhanizacij, učrieždienij, priedprijatij po projektu Konstitucii (Osnovnoho zakona) Riespubliki Biełaruś, 24 oktiabria 1992 h. - 18 marta 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3751. – Ł. 241.

38. Dokumienty o diejatielnosti rabočiej hruppy Konstitucionnoj komiśsii 5 nojabria 1992 h. - 8 nojabria 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. – 3737. – Ł. 2-4.

39. Zamiečanija priedłožienija hraždan po projektu Osnovnoho Zakona (Konstitucii) Riespubliki Biełaruś 23 avhusta-27 nojabria 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3763. – Ł. 146.

40. Tamsama. – Ł. 61.

41. Tamsama. – Ł. 98.

42. Pratakoł №7, stenahrama pasiedžańnia Kanstytucyjnaj kamisii i dakumienty da ich, 21 maja 1992 h. // Nac. archiŭ Resp. Biełaruś. – F. 968. – Vop. 1. – Spr. 3733. – Ark. 117.

43. Tamsama. – Ark. 221.

44. Tamsama. – Ark. 143-145.

45. Vasilevič, H. Riefieriendumy v Biełarusi i jeje puť k niezavisimosti v koncie XX stoletija.– Minsk: Biełaruś, 2001. – S. 73.

46. Zamiečanija i priedłožienija hraždan Riespubliki Biełaruś po projektu Konstitucii (Osnovnoho Zakona) Riespubliki Biełaruś, 23 diekabria 1991 h. - 31 avhusta 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3762. – Ł. 168-176.

47. Zamiečanija i priedłožienija hraždan Riespubliki Biełaruś po projektu Konstitucii (Osnovnoho Zakona) Riespubliki Biełaruś, 4 nojabria 1992 h. - 28 diekabria 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś.. – F. 968. – Op. 1. – D. 3764. – Ł. 25.

48. Zamiečanija i priedłožienija hraždan Riespubliki Biełaruś po projektu Konstitucii (Osnovnoho Zakona) Riespubliki Biełaruś, 30 diekabria 1993 h. - 18 marta 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3766. – Ł. 11-31.

49. Dokumienty o diejatielnosti raboty rabočiej hruppy Konstitucionnoj komiśsii 11 janvaria - 22 apriela 1993 h. // NA RB. – F. 968. – Op. 1. – D. 3738. – Ł. 2.

50. Protokoł №6, stienohramma zasiedanija Konstitucionnoj komiśsii i dokumienty k nim, 30 sientiabria 1991 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. –D. 3732. – Ł. 112.

51. Siomaja siesija Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś dvanaccataha sklikańnia. Biuleteń №25. – Vydańnie Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 1991. – S. 66.

52. Protokoł № 11, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 11 odinnadcatoho zasiedanija 10-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 28 oktiabria 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3099. – Ł. 47.

53. Aŭtar spadziajecca, što tema refierenduma 1992 h. budzie razhledžana ŭ asobnaj publikacyi ŭ «Našaj nivie».

54. Zakony i postanovlenija, priniatyje 10-j sieśsijej Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś dvienadcatoho sozyva, i dokumienty k nim, 20-30 oktiabria 1992 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 2643. – Ł. 219.

55. Zakony i postanovlenija, priniatyje 10-j sieśsijej Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva, i dokumienty k nim, 4-5 fievrala 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 2671. – Ł. 68-69.

56. Dziesiataja siesija Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś dvanaccataha sklikańnia. Biuleteń №83. – Vydańnie Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 1993. – S. 68-69.

57. Dziesiataja siesija Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś dvanaccataha sklikańnia. Biuleteń №83. – Vydańnie Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 1993. – S. 69.

58. Tamsama. – S. 74.

59. Łahunovič, H. Kab bieź mianie mianie nie ažanili // Narodnaja hazieta. – 1993. – 22 červienia. – S. 2.

60. Protokoł № 12, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 12 dvienadcatoho zasiedanija 12-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 27 maja 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3201 – Ł. 209.

61. Hł.: Vasilevič, H.A. Parłamient Riespubliki Biełaruś: konstitucionno-pravovoj aśpiekt. – Minsk: Pravo i ekonomika, 1995. – S. 144.

62. Hł.: Hilevič, N. Dzievianosta treci hod. Dziońnik. «Zanatoŭki dla siabie», zroblenyja ŭ čas pasiedžańniaŭ Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś // Biełaruski histaryčny ahlad. – 2011. – T. 18. – S. 248.

63. Zajava parłamienckaj apazicyi BNF u Viarchoŭnym Saviecie Respubliki Biełaruś «Ab Kanstytucyi» // Narodnaja hazieta. 1993. – 19 červienia. – S. 2.

64. Konstitucija Riespubliki Biełaruś, Zakon Riespubliki Biełaruś «O poriadkie vstuplenija v siłu Konstitucii Riespubliki Biełaruś», 15 marta 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 2702. – Ł. 202-208.

65. Niekotoryje političieskije aśpiekty obosnovanija konciepcii projekta Zakona o Konstitucionnoj assambleje. Priedłožienije Priedsiedatiela Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś Šuškieviča S.S. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 599. – Op. 1. – D. 256. Ł. 2-4.

66. Krištapovič, Ł. Hierostraty biełorusskoj hosudarstviennosti // My i vriemia. – 1993. – 14 oktiabria. – S. 4.

67. Protokoł № 19, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 19 dieviatnadcatoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 30 nojabria 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3254 – Ł. 184.

68. Obraŝienije koordinacionnoho Sovieta objedinienija narodnych dieputatov «Biełaruś» v Vierchovnom Sovietie k narodnym dieputatam Riespubliki Biełaruś // Narodnaja hazieta. – 1993. – 1 śniežnia. – S. 1.

69. Protokoł № 23, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 23 dvadcať trieťjeho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 2 diekabria 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3258. – Ł. 158.

70. Protokoł № 22, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 22 dvadcať vtoroho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 1 diekabria 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3257. – Ł. 94.

71. Tam žie. – Ł. 98.

72. Protokoł № 24, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 24 dvadcať čietviertoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 2 diekabria 1993 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3259. – Ł. 105-108.

73. Protokoł № 46, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 46 sorok šiestoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 19 janvaria 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3282. – Ł. 170.

74. Tam žie. – Ł. 173.

75. Tam žie. – Ł. 174.

76. Tam žie. – Ł. 187.

77. Tam žie. – Ł. 190.

78. Tam žie. – Ł. 208.

79. Tam žie. – Ł. 191.

80. Tam žie. – Ł. 194.

81. Tam žie. – Ł. 204.

82. Protokoł № 46, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 46 sorok šiestoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 19 janvaria 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3282. – Ł. 151.

83. Protokoł № 66, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 66 šiesťdiesiat šiestoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 22 fievrala 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3305. – Ł. 101.

84. Protokoł №57, protokoły №№3-5 zasiedanij Sčietnoj komiśsii, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 57 piaťdiesiat sied́moho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 28 janvaria 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3296. – Ł. 5.

85. Protokoły №15-20 zasiedanij Konstitucionnoj komiśsii i dokumienty k nim 4 ijunia1993 h. - 14 marta 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3735. – Ł. 5.

86. Ab vybrańni Padlikovaj kamisii dla praviadzieńnia hałasavańnia pa asobnych pałaženiach prajekta Kanstytucyi šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ: pastanova Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 22 lutaha 1994 h., №2803-XII // Viedamaści Viarchoŭnaha Savieta Resp. Biełaruś. – 1994. – №8. – Art. 125.

87. Ab praviadzieńni hałasavańnia pa asobnych pałažeńniach prajekta Kanstytucyi Respubliki Biełaruś šlacham padačy imiannych biuleteniaŭ: pastanova Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 22 lutaha 1994 h., №2802-XII // Viedamaści Viarchoŭnaha Savieta Resp. Biełaruś. – 1994. – №8. – Art. 124.

88. Protokoł № 67, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 67 šiesťdiesiat sied́moho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 23 fievrala 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3306. – Ł. 165-168.

89. Protokoł № 66, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 66 šiesťdiesiat šiestoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 22 fievrala 1994 h. // Nac. archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3305. – Ł. 88.

90. Śpiski dieputatov, połučivšich i sdavšich imiennyje biulletieni dla hołosovanija po otdielnym połožienijam projekta Konstitucii Riespubliki Biełaruś, 24 fievrala-1 marta 1994 h. i nievostriebovannyje dieputatami biulletieni // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 12. – D. 25. – 78 ł.

91. Protokoł № 69, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 69 šiesťdiesiat dieviatoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś dvienadcatoho sozyva ot 24 fievrala 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3308. – Ł. 138.

92. Protokoł № 74, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 74 sieḿdiesiat čietviertoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś dvienadcatoho sozyva ot 2 marta 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. –D. 3313. – Ł. 84.

93. Sm.: Navumčyk, S. Siem hadoŭ Adradžeńnia, albo frahmenty najnoŭšaj biełaruskaj historyi (1988-1995). – Varšava: Biełaruskija viedamaści, 2006. – S. 102.

94. Śpiski dieputatov, połučivšich i sdavšich imiennyje biulletieni dla hołosovanija po otdielnym połožienijam projekta Konstitucii Riespubliki Biełaruś, 24 fievrala-1 marta 1994 h. i nievostriebovannyje dieputatami biulletieni // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 12. – D. 25. – Ł. 5.

95. Dziesiataja siesija Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś dvanaccataha sklikańnia. Biuleteń №2. – Minsk: Vydańnie Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś, 1992. – S. 44.

96. Maślukova, Ł. Vierchovnyj Soviet priniał naiboleje spornyje połožienija Konstitucii // Sovietskaja Biełoruśsija. – 1994. – 3 marta. – S.1-2.

Ab Časovym Rehłamiencie Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR: pastanova Viarchoŭnaha Saviet Biełaruskaj SSR, 31 maja 1990 h., №13-XII // Zbor zakonaŭ Biełaruskaj SSR, ukazaŭ Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR, pastanoŭ Kabinieta Ministraŭ Biełaruskaj SSR. – 1990. – №17. – Art. 255.

97. Vasilevič H.A. Riefieriendumy v Biełarusi i puť k niezavisimosti v koncie XX stoletija. – Minsk: Mołodiožnoje naučnoje obŝiestvo, 2001. – S. 85.

98. Protokoł № 65, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 65 šiesťdiesiat piatoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 22 fievrala 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3304. – Ł. 178.

99. Protokoł № 74, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 74 sieḿdiesiat čietviertoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 2 marta 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968.- Op. 1. –D. 3313-Ł. 188.

100. Protokoł № 75, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 75 sieḿdiesiat piatoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 3 marta 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3314. – Ł. 180.

101. Tam žie. – Ł. 200.

102. Tam žie. – Ł. 196.

103. Protokoł № 78, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 78 sieḿdiesiat vośmoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII ot 15 marta 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – Op. 1. – D. 3317. – Ł. 229.

104. Čudakov M.F. Konstitucionnyj prociess v Biełarusi v Biełarusi (ot privileja Kazimra do Konstitucii Riespubliki Biełaruś). – Minsk: Akadiemija upravlenija pri Priezidientie Riesp. Biełaruś, 2008. – S. 226.

105. Protokoł № 78, protokoły riehistracii i hołosovanija, stienohramma, biulletień № 78 sieḿdiesiat vośmoho zasiedanija 13-j sieśsii Vierchovnoho Sovieta Riespubliki Biełaruś XII sozyva ot 15 marta 1994 h. // Nac archiv Riesp. Biełaruś. – F. 968. – Op. 1. – D. 3317. – Ł. 206.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0